Η Τράπεζα της Ελλάδος, στο πλαίσιο της έρευνας της Επιτροπής Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής (ΕΜΕΚΑ) και της συμμετοχής της στο οκταετές έργο LIFE-IP AdaptInGR (2019-2026), φιλοξένησε σήμερα εκδήλωση, κατά την οποία παρουσιάστηκαν τα πρώτα ενδιάμεσα αποτελέσματα της επικαιροποίησης της έκθεσης «Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα», η οποία αποτέλεσε τη βάση του σχεδιασμού της Εθνικής Στρατηγικής για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή το 2015.
Στην εκδήλωση παρουσιάστηκαν τα νέα κλιματικά μοντέλα έως και το 2100, οι προβλεπόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε κρίσιμους τομείς, όπως η γεωργία και οι μεταφορές, και η πρώτη εκτίμηση της τρωτότητας από την κλιματική αλλαγή στην Ελλάδα. Στο τέλος του 2024 θα δημοσιευθεί η τελική έκθεση, που θα περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τις κλιματικές μεταβολές των επόμενων δεκαετιών, τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους πιο ευάλωτους τομείς οικονομικής δραστηριότητας, την εκτίμηση τρωτότητας της ελληνικής οικονομίας στην κλιματική αλλαγή και την εκτίμηση του κόστους της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα.
Tο έργο «LIFE-IP AdaptInGR - Boosting the implementation of adaptation policy across Greece», στο οποίο συμμετέχει η Τράπεζα της Ελλάδος, είναι το σημαντικότερο έργο για την προσαρμογή της χώρας στην κλιματική αλλαγή. Συντονίζεται από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και υλοποιείται σε συνεργασία με 18 στρατηγικούς εταίρους από την κεντρική διοίκηση, την τοπική αυτοδιοίκηση Α’ και Β΄ βαθμού, την ακαδημαϊκή κοινότητα και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Πράσινο Ταμείο και φιλοδοξεί να ενισχύσει την εφαρμογή της Εθνικής Στρατηγικής και των 13 Περιφερειακών Σχεδίων για την προσαρμογή της χώρας στην κλιματική αλλαγή, αλλά και να προετοιμάσει την αναθεώρησή τους μετά το 2026, με κατάλληλες δράσεις σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
Ο Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννης Στουρνάρας, κατά την έναρξη της εκδήλωσης, τόνισε: «Η Τράπεζα της Ελλάδος, συνεχίζοντας την πολυετή ενασχόλησή της με τα θέματα του κλίματος και της βιωσιμότητας, παρουσιάζει σήμερα τα ενδιάμεσα αποτελέσματα των νέων μελετών της ΕΜΕΚΑ για την εξέλιξη της αλλαγής του κλίματος, την τρωτότητα και τις επιπτώσεις. Όταν το 2011 η ΕΜΕΚΑ δημοσίευσε τις εκτιμήσεις της, δημιούργησε μία νέα θεώρηση στα θέματα της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα. Στο διάστημα που μεσολάβησε η ανθρωπότητα αντιμετώπισε πολλαπλές κρίσεις, που επηρέασαν τη γεωπολιτική, οικονομική και κοινωνική σταθερότητα, με την κλιματική αλλαγή να έχει αναδειχθεί στη σημαντικότερη πρόκληση της εποχής μας. Εύχομαι η δημοσίευση των αποτελεσμάτων να συμβάλει ουσιαστικά στον διάλογο για τα θέματα της προσαρμογής και κυρίως στην ενίσχυση της κλιματικής δράσης στην Ελλάδα».
Ο Γενικός Γραμματέας Φυσικού Περιβάλλοντος και Υδάτων, του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας Πέτρος Βαρελίδης σημείωσε: «Η κλιματική αλλαγή είναι παρούσα και ήδη έχουμε πάρει μια πρόγευση των συνεπειών της. Η Ελλάδα πρέπει να αυξήσει την ανθεκτικότητα των κρίσιμων υποδομών της, και όχι μόνο, έτσι ώστε να μετριάσει τις επιπτώσεις των ακραίων καιρικών φαινομένων. Για το σκοπό αυτό, στο αμέσως προσεχές διάστημα, θα τροποποιήσουμε τις προδιαγραφές σειράς κατασκευαστικών έργων και κτιρίων και θα ενσωματώσουμε τη διάσταση της τρωτότητας στην κλιματική αλλαγή και των απαιτούμενων μέτρων για την αύξηση της ανθεκτικότητας των έργων στις προδιαγραφές των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων».
Στην εκδήλωση συμμετείχαν επίσης οι:
- Χρήστος Ζερεφός, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, Εθνικός Εκπρόσωπος για την Κλιματική Αλλαγή,
- Ανδρέας Καραμάνος, Ακαδημαϊκός, Ομότιμος Καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών,
- Γεώργιος Γιαννόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών,
- Αναστάσιος Ξεπαπαδέας, Καθηγητής Πανεπιστημίου της Μπολόνια, Ομότιμος Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών,
- Θεοδώρα Αντωνακάκη, Διευθύντρια Κέντρου Κλιματικής Αλλαγής και Βιωσιμότητας, Τράπεζα της Ελλάδος.
Τρωτότητα και επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα - Ενδιάμεσα αποτελέσματα
Οι επικαιροποιημένες κλιματικές προβολές
Στη μελέτη παρουσιάστηκαν οι νέες κλιματικές προβολές με βάση τις οποίες:
- Η μέση θερμοκρασία μέχρι τα μέσα του αιώνα θα ανέβει σε σχέση με την περίοδο αναφοράς 1971-2000, από 1,2°C έως και 2°C ανάλογα με το σενάριο εξέλιξης των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, με τις μεγαλύτερες αυξήσεις να παρατηρούνται εάν δεν ληφθούν μέτρα μετριασμού των εκπομπών. Η δεκαετία του 2050 περιλαμβάνει το σημείο καμπής, πέραν του οποίου η ανθρωπογενής παρέμβαση στο κλίμα θα είναι μη αναστρέψιμη. Μετά το 2060, η αύξηση στη μέση θερμοκρασία θα φτάσει τους 2°C έως και 5°C περίπου, ανάλογα με το σενάριο εκπομπών.
- Σημαντική θα είναι η αύξηση και του αριθμού ημερών με καύσωνα στα πεδινά, έως και κατά 10-15 ημέρες μέχρι τα μέσα του αιώνα και έως 30-50 μέρες μέχρι το 2100, εάν δεν ληφθούν μέτρα περιορισμού των εκπομπών CO2.
- H χώρα μας και η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου ανήκουν στις λίγες περιοχές του πλανήτη όπου αναμένεται στο μέλλον μείωση των βροχοπτώσεων. H βροχόπτωση αναμένεται να μειωθεί σημαντικά μετά το 2050, ιδιαίτερα στα νοτιότερα τμήματα της χώρας.
- Η ενίσχυση της ξηρασίας, λόγω της μείωσης των βροχοπτώσεων και του αριθμού ημερών βροχής σε συνδυασμό με την άνοδο της θερμοκρασίας θα έχει ως αποτέλεσμα τη μετάπτωση του κλίματος στη χώρας μας προς το ξηρότερο. Αποτέλεσμα αυτού είναι περίπου το 40% της Ελλάδας, ιδίως τα ανατολικά και νότια τμήματα, να κινδυνεύουν μέχρι το τέλος του αιώνα να ερημοποιηθούν, στην περίπτωση που δεν ληφθούν παγκοσμίως μέτρα για τον περιορισμό των θερμοκηπικών αερίων.
- Στο μελλοντικό κλίμα αναμένεται αύξηση της συχνότητας των ακραία έντονων βροχοπτώσεων, που θα γίνεται εντονότερη όσο λιγότερα μέτρα ληφθούν και όσο οδεύουμε προς το τέλος του 21ου αιώνα.
- Αύξηση αναμένεται και στον αριθμό των ημερών με αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς: από 10 έως και 20 περισσότερες ημέρες πυρκαγιάς μέχρι τα μέσα του αιώνα και από 15 έως και 50 περισσότερες ημέρες με αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς προς τα τέλη του αιώνα, ιδιαίτερα στις περιοχές που και σήμερα είναι πιο επιρρεπείς στις δασικές πυρκαγιές.
- Σημαντικές θα είναι, τέλος, και οι επιπτώσεις της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Με βάση τις εκτιμήσεις των μοντέλων, έως τα μέσα του αιώνα αναμένεται η στάθμη της θάλασσας να ανέβει κατά 15 έως 20 εκατοστά και κατά 20 έως 80 εκατοστά μέχρι τα τέλη του αιώνα, ανάλογα με την εξέλιξη των εκπομπών θερμοκηπικών αερίων, με συνέπειες μεταξύ άλλων στη γεωργία στις παράκτιες περιοχές.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη γεωργία - Η περίπτωση της Θεσσαλίας
Στη μελέτη παρουσιάστηκαν οι εκτιμώμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους εδαφικούς πόρους και στις αροτραίες καλλιέργειες για τρεις περιοχές μελέτης (Τρίκαλα, Ζάππειο, Σωτήριο) της περιφέρειας της Θεσσαλίας.
Οι εκτιμώμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή της Θεσσαλίας:
- Ένταση των τάσεων ερημοποίησης του εδάφους, με αποτέλεσμα τον περιορισμό και την υποβάθμιση των καλλιεργήσιμων γαιών.
- Μείωση της παραγωγής[1] αραβοσίτου μέχρι 41,7% και βαμβακιού μέχρι 34,2% και αύξηση της παραγωγής σιταριού κατά 13,4% στο δυσμενέστερο σενάριο εκπομπής έως το τέλος του αιώνα.
- Σε βαθιά εδάφη, μείωση των αποδόσεων[2] του αραβοσίτου έως 29,3% και του βαμβακιού μέχρι 29,6% και αύξηση των αποδόσεων του σιταριού μέχρι 68,6%, έως το τέλος του αιώνα στο δυσμενέστερο σενάριο εκπομπής.
- Σε ρηχά και επικλινή εδάφη, εκμηδένιση των αποδόσεων του βαμβακιού και του αραβοσίτου και διατήρηση σε χαμηλά επίπεδα των αποδόσεων του σιταριού, στο μέσο και στο δυσμενέστερο σενάριο εκπομπής έως το μέσο του αιώνα.
- Περαιτέρω μειώσεις στην παραγωγή κατά 3,6% σε όλες τις καλλιέργειες σε διαβρωμένα εδάφη.
Στη μελέτη προτείνεται δέσμη μέτρων και πολιτικών για την προσαρμογή και τη διαχείριση των επιπτώσεων του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή της Θεσσαλίας:
- Εφαρμογή καλλιεργητικών μέτρων διατήρησης του εδάφους στις επικλινείς εκτάσεις και μέτρων αποκατάστασης του εδάφους στις περιοχές υψηλού κινδύνου αλάτωσης.
- Περιορισμός των καλλιεργειών βαμβακιού και αραβοσίτου στις πεδινές εκτάσεις και στα βαθιά εδάφη, ενώ στις επικλινείς εκτάσεις προτίμηση σε σιτάρι και λειμώνια φυτά.
- Τροποποίηση του χρόνου σποράς, οψιμότερα στις χειμωνιάτικες και πρωιμότερα στις καλοκαιρινές καλλιέργειες.
- Καλλιέργεια φυτικών ειδών και ποικιλιών με βραχύτερο βιολογικό κύκλο για εξοικονόμηση νερού.
- Νέα στρατηγική χρήσης αρδευτικού νερού, με έμφαση στα επιφανειακά ύδατα και κατασκευή κατάλληλων υποδομών για την αντιμετώπιση των πλημμυρών.
- Ολοκληρωμένη στρατηγική αντιμετώπισης των πλημμυρών σε όλη τη λεκάνη απορροής της Θεσσαλίας.
Επικαιροποίηση μελέτης επιπτώσεων και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή - Τομέας μεταφορών
Στη μελέτη παρουσιάστηκαν οι εκτιμώμενες επιπτώσεις για τον τομέα των μεταφορών και τα προτεινόμενα μέτρα προσαρμογής στην Ελλάδα. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τομέα των μεταφορών διαχωρίζονται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης σε δύο κατηγορίες:
- Άμεσες (πρωτογενείς) επιπτώσεις: Βλάβες ή φθορές που οδηγούν στην ανάγκη ανακατασκευών, επιδιορθώσεων ή επαυξημένης ανάγκης συντήρησης από την άνοδο της μέσης στάθμης της θάλασσας, τις υψηλές θερμοκρασίες και τα πλημμυρικά φαινόμενα (π.χ. φθορές, αυξημένη ανάγκη συντήρησης ή αποκατάστασης οδικών, σιδηροδρομικών, λιμενικών και αεροπορικών υποδομών, αυξημένη ανάγκη κατασκευής αναχωμάτων ή άλλων κατασκευών, αύξηση κόστους για την προστασία τους). Επίσης, προβλέπεται μειωμένη ανάγκη εργασιών πρόληψης και συντήρησης, λόγω της μείωσης του αριθμού παγετών.
- Έμμεσες (δευτερογενείς) επιπτώσεις: Κυρίως στη λειτουργία του συστήματος μεταφορών, με την αύξηση του γενικευμένου κόστους μετακινήσεων ή τη μείωση της οδικής ασφάλειας από την άνοδο της μέσης στάθμης της θάλασσας, τις υψηλές θερμοκρασίες και τα πλημμυρικά φαινόμενα (π.χ. καθυστερήσεις, αναβολές δρομολογίων, κίνδυνος ατυχημάτων λόγω μειωμένης πρόσφυσης, αποκοπή και μείωση προσβασιμότητας περιοχών από την αδυναμία εκτέλεσης δρομολογίων, διακοπή εφοδιαστικής αλυσίδας και αλλαγές στη ζήτηση). Επίσης, προβλέπεται μείωση ατυχημάτων και καθυστερήσεων λόγω της μείωσης του αριθμού παγετών και μείωση στην ανάγκη θέρμανσης των μεταφορικών μέσων από την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας.
Στη μελέτη προτείνεται δέσμη μέτρων και πολιτικών για την προσαρμογή του τομέα των μεταφορών και τη διαχείριση των επιπτώσεων του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής. Μεταξύ άλλων προτείνονται:
- Δημιουργία εθνικού παρατηρητηρίου επιπτώσεων κλιματικής αλλαγής στις μεταφορές (τήρηση στατιστικών στοιχείων λειτουργίας και επιπτώσεων).
- Περαιτέρω ανάπτυξη αναλυτικών μοντέλων για την αξιολόγηση των μεταφορικών υποδομών ως προς: α) τη σημαντικότητα και β) την τρωτότητα.
- Αναγνώριση και προτεραιοποίηση των έργων μεταφορικών υποδομών, που ελαχιστοποιούν την τρωτότητα του εθνικού συστήματος μεταφορών.
- Κατάρτιση εθνικών σχεδίων διαχείρισης της κυκλοφορίας και σχεδίων εκκένωσης ευάλωτων περιοχών.
- Υλοποίηση έργων προστασίας κρίσιμων μεταφορικών υποδομών (π.χ. αποστράγγιση, ανύψωση κρηπιδωμάτων λιμένων, ανύψωση αεροπορικών/οδικών/σιδηροδρομικών υποδομών που είναι εκτεθειμένες στο θαλάσσιο μέτωπο κ.ά.).
- Αναθεώρηση των υφιστάμενων προδιαγραφών σχεδιασμού μεταφορικών υποδομών, λαμβάνοντας υπόψη τις παραμέτρους της κλιματικής αλλαγής.
- Υιοθέτηση μέτρων μείωσης της μεταφορικής ζήτησης, όπως η τηλεργασία, ο συνεπιβατισμός, η διαχείριση της κινητικότητας σε επιχειρήσεις, η κατάρτιση σχεδίων μεταφοράς μαθητών.
Τρωτότητα από την Κλιματική Αλλαγή στις περιφέρειες της Ελλάδος
Η μελέτη υπολογίζει την τρωτότητα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, ώστε να συμβάλει στο σχεδιασμό μιας αποτελεσματικής εθνικής πολιτικής για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Στη μελέτη αναπτύσσεται μεθοδολογία εκτίμησης τρωτότητας με συνδυασμό φυσικών και κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών και συμβάντων που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή. Ως πρώτα ενδιάμεσα αποτελέσματα παρουσιάζονται τα σχετικά με τις δασικές πυρκαγιές και τις μεταφορές.
Για τις δασικές πυρκαγιές, για παράδειγμα, στα χαρακτηριστικά των συμβάντων περιλαμβάνεται ο αριθμός πυρκαγιών που έκαψαν 100-500, 500-1.000, 1.000-10.000 και πάνω από 10.000 στρέμματα δάσους και δασικής έκτασης.[3] Ο αριθμός πυρκαγιών συσχετίστηκε με την έκταση, τον πληθυσμό, το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ), το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και ένα δείκτη ανισοκατανομής ΑΕΠ στην αντίστοιχη περιφέρεια.[4]
Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι για τις δασικές πυρκαγιές:
- Οι σχετικά υψηλότερες τρωτότητες, ανά έκταση, κάτοικο, συνολικό και κατά κεφαλήν ΑΕΠ, εμφανίζονται στη Στερεά Ελλάδα, τη Δυτική Ελλάδα και την Πελοπόννησο, ενώ η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη εμφανίζει υψηλές τρωτότητες με βάση την ανισοκατανομή του κατά κεφαλήν ΑΕΠ μεταξύ των περιφερειών της χώρας. Η Αττική εμφανίζει την υψηλότερη τρωτότητα με βάση την έκταση και την πυκνότητα του πληθυσμού.
- Ο αναμενόμενος αριθμός πυρκαγιών αυξάνεται και για τα δύο σενάρια της IPCC[5] (RCP[6]5 και 8.5) για την περίοδο μέχρι το 2100. Αυτό υποδηλώνει ότι οι τρωτότητες σε απόλυτους όρους αναμένεται να αυξηθούν, ενώ σε συγκριτικούς όρους, με βάση την έκταση των περιφερειών, αναμένεται να παραμείνουν σταθερές. Η εξέλιξη της τρωτότητας με βάση κοινωνικοοικονομικές διαστάσεις θα εξαρτηθεί από την εξέλιξη του ΑΕΠ και του πληθυσμού.
Για τις μεταφορές, έγινε ανάλυση τρωτότητας του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου, βασισμένη στα αποτελέσματα της αντίστοιχης μελέτης[7] και δείχνει ότι:
- Η υψηλότερη σχετική τρωτότητα, τόσο συνολικά όσο και ανά χιλιόμετρο δικτύου και για τα δύο σενάρια της IPCC (RCP 4.5 και 8.5), εμφανίζεται στην Ανατολική Ελλάδα και ακολουθεί η Δυτική και στη συνέχεια η Κεντρική Ελλάδα.
Το μεθοδολογικό πλαίσιο που αναπτύχθηκε για τις δασικές πυρκαγιές και τις μεταφορές είναι κατάλληλο για ανάλυση της πολυδιάστατης τρωτότητας των περιφερειών της χώρας μας σε περισσότερες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, όπως καύσωνες, πλημμυρικά φαινόμενα, ερημοποίηση και διαχρονική απώλεια ΑΕΠ. Η αποτελεσματική πολιτική προσαρμογής σε περιφερειακό επίπεδο, βασισμένη σε ανάλυση τρωτότητας, μπορεί να αποτελέσει ατμομηχανή ανάπτυξης, ειδικά σε περιφέρειες υψηλής κοινωνικοοικονομικής τρωτότητας και σχετικά χαμηλού κατά κεφαλήν ΑΕΠ.
[1] Αναφέρεται στη μεταβολή στη δυνητική παραγωγικότητα της κάθε καλλιέργειας.
[2] Σε τόνους/εκτάριο.
[3] Τα στοιχεία των πυρκαγιών προέχονται από το Ελληνικό Πυροσβεστικό Σώμα και καλύπτουν την περίοδο 2000-2022.
[4] Με πιθανότητα 90%, η συνολική ετήσια αξία δασικών οικοσυστημικών υπηρεσιών στην Ελλάδα είναι μεγαλύτερη από 72,6 ευρώ/στρέμμα-έτος (Ξεπαπαδέας, Α., 2023, «Ανάλυση Κόστους-Οφέλους από την Αύξηση της Ανθεκτικότητας των Δασών», Κεφ. 4.1, στο: EAΔΟ, 2023, Η Ανθεκτικότητα των Ελληνικών Δασικών Οικοσυστημάτων στην Κλιματική Αλλαγή. Επιτροπή για την Ανθεκτικότητα των Ελληνικών Δασικών Οικοσυστημάτων στην Κλιματική Αλλαγή [Μ. Αριανούτσου, Χ. Ζερεφός, Κ. Καλαμποκίδης, Α. Πούπκου, Φ. Αραβανόπουλος (επιμ.)]. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα, σελ. 547, ISBN 978-960-404-413-9).
[5] Intergovernmental Panel on Climate Change (Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή).
[6] Representative Concentration Pathways (Αντιπροσωπευτικές Τροχιές Συγκέντρωσης).
[7] Η ανάλυση τρωτότητας στηρίχθηκε και χρησιμοποίησε τα αποτελέσματα της μελέτης: Γιαννόπουλος, Γ., Ζερεφός Χ., Μητσάκης, Ε., Καψωμενάκης, Ι., Μυλωνάς, Χ. (2023), Οι επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στον τομέα των μεταφορών - επικαιροποίηση μελέτης.