Τα σημάδια είναι ορατά παντού. Σε δημοσιεύματα ειδικών, σε δηλώσεις πολιτικών εντός και εκτός της Ανατολικής Ευρώπης, σε άρθρα γνώμης μεγάλων οικονομικών και πολιτικών ΜΜΕ, ακόμη και στις πρόσφατες δηλώσεις του Μάριο Ντράγκι, που έχει αναλάβει να καταθέσει σχέδιο για την αύξηση της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας, στον οικονομικό τομέα.
Η Ευρώπη ετοιμάζεται να κάνει την οικονομία της «πολεμική», όχι μόνο για τους αμυντικούς λόγους που προσεγγίσαμε στο προηγούμενο σημείωμα αλλά και ευρύτερα, σε διάφορους τομείς αιχμής, προκειμένου να αντιμετωπίσει απειλές πολύ διαφορετικής φύσης, από το διαρκώς αυξανόμενο έλλειμμα ανταγωνιστικότητας έως την κλιματική αλλαγή.
Πρόκειται για «αλλαγή εποχής». Για μια επίπονη διαδικασία, με μακροχρόνιες επιπτώσεις, οικονομικές αλλά και κοινωνικές, που μας αφορούν όλους. Διότι συμβαίνει σε περίοδο οικονομικής στασιμότητας για τις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης, σε δυσμενές δημογραφικό περιβάλλον και με την Ευρώπη να βρίσκεται αντιμέτωπη με τα αποτελέσματα της χρόνιας υστέρησης, έναντι των μεγάλων διεθνών ανταγωνιστών της.
Πράσινη μετάβαση και κλιματική αλλαγή, ενίσχυση του ευρωπαϊκού παραγωγικού τομέα, ψηφιοποίηση, όλοι αυτοί οι διακηρυγμένοι στόχοι, απαιτούν ούτως ή άλλως, τεράστια κεφάλαια. Τώρα προστίθεται και ο αγώνας δρόμου στις αμυντικές δαπάνες, όπου η επίκληση της ρωσικής απειλής, με απροσδιόριστο μάλιστα χρονικό ορίζοντα, επιδιώκει, άγνωστο με πόση επιτυχία, να συσπειρώσει τους πολίτες σε έναν εύληπτο στόχο.
Το δημοσιονομικό πρόβλημα θα οξυνθεί
Το ερώτημα είναι πού θα βρεθούν τα χρήματα για όλους αυτούς τους σκοπούς και πώς θα μοιραστεί η επιβάρυνση. Η εξαίρεση αμυντικών κονδυλίων, από τα «φρένα» στις δαπάνες που επιβάλλει το Σύμφωνο Σταθερότητας, ήταν ένα πρώτο βήμα. Το δεύτερο φαίνεται πως θα είναι η ανάληψη ευρωπαϊκού χρέους, μέσω της έκδοσης ευρωομολόγων, όπως συνέβη στην περίοδο της πανδημίας. Αυτό άλλωστε πρότεινε δημοσίως και ο κ. Ντράγκι.
Για ποιο λόγο; Διότι πολλά από τα κράτη της Ευρώπης είναι ήδη υπερδανεισμένα, ενώ κάποια άλλα όχι, οπότε το συνολικό «πακετάρισμα» διευκολύνει τον δανεισμό και μειώνει το κόστος του.
Όμως, ακόμη και σε συνολικό επίπεδο, η δημοσιονομική εικόνα της Ευρώπης δεν είναι πια αυτή που ήταν. O δείκτης χρέους προς ΑΕΠ για το σύνολο της Ευρωζώνης αυξήθηκε από περίπου 70% το 2008 σε περίπου 90%, στο τρίτο τρίμηνο του 2023. Αύξηση κατά 20 ποσοστιαίες μονάδες σε 15 χρόνια!
Oι αριθμοί αυτοί ίσως δεν φαντάζουν ιδιαίτερα εντυπωσιακοί σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, που έχει σήμερα χρέος ίσο με το 165% του ΑΕΠ της. Δεν παύουν, όμως, να είναι υψηλοί σε σχέση με τους παγκόσμιους μέσους όρους.
Αν η Ευρωζώνη ήταν χώρα, θα βρισκόταν ανάμεσα στις 30-35 με τον υψηλότερο λόγο χρέους προς ΑΕΠ διεθνώς, σε σύνολο πάνω από 160 χωρών. Ομοίως, ως σύνολο η Ευρωζώνη κινείται με δημοσιονομικό έλλειμμα τα τελευταία χρόνια, έλλειμμα που πρόσφατα υπολογίστηκε σε -3,6%, για το προηγούμενο έτος.
Ο κίνδυνος της «πολεμικής λιτότητας»
Αυτό που έχει ίσως τη μεγαλύτερη σημασία, είναι ότι οι αριθμοί αυτοί ουδόλως συμβαδίζουν με τις απόψεις περί οικονομικής ορθοδοξίας, που έχει συλλήβδην ο Βορράς της Ευρώπης, με επίκεντρο τη Γερμανία. Χώρες που ακόμη και όταν συμφωνούν για ευρύτερους πολιτικούς λόγους, δεν θέλγονται ιδιαίτερα από τις δημοσιονομικές αλχημείες έναντι των κανόνων, ούτε από τις «συλλογικότητες» στην ανάληψη χρέους, οι οποίες μπορεί να ξεσπάσουν στην πλάτη τους. Διότι γνωρίζουν ότι ανεξάρτητα από τη λογιστική τους απεικόνιση, οι δαπάνες είναι δαπάνες -και τα χρέη κάποτε πρέπει να πληρωθούν.
Η αβεβαιότητα σε ό,τι αφορά την αμφισβήτηση των οικονομικών σταθερών της Δύσης, από τον Παγκόσμιο Νότο, επιβαρύνει περισσότερο το κλίμα. Για αυτό και είναι πολύ πιθανό, αν όχι σίγουρο, ότι παράλληλα με την αύξηση στις κρατικές δαπάνες, για τους στρατηγικούς στόχους που προαναφέραμε, θα έρθουν και άλλου τύπου μέτρα. Περιστολής κοινωνικών δαπανών, «ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας» και αύξησης των κρατικών εσόδων. Το ευρύτερο κράτος πρόνοιας θα συνεχίσει να είναι ανάμεσα στα θύματα.
Αν τα παραπάνω σας θυμίσουν «μνημονιακές» εποχές, δεν είναι τυχαίο. Γι' αυτό και δεν είναι καθόλου βέβαιο πως οι επερχόμενες αλλαγές θα αρέσουν στις ήδη καταπονημένες από την οικονομική δυσπραγία ευρωπαϊκές κοινωνίες, παρά την έντονη επικοινωνιακή προσπάθεια που ήδη καταβάλλεται. Με εξαίρεση, ίσως, εκείνες τις χώρες που και για ιστορικούς λόγους αισθάνονται ότι ζουν υπό τον φόβο υπαρκτής απειλής, στη μεθόριο της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης.
Θα μείνει η Ελλάδα ανεπηρέαστη από αυτές τις εξελίξεις; Το βασικό σενάριο, με βάση προηγούμενες εμπειρίες, είναι πως δύσκολα θα ξεφύγει, τα επόμενα χρόνια, από ένα κλίμα «πολεμικής λιτότητας» που θα έχει επικρατήσει ανά την Ευρώπη, δεδομένου και του υψηλού χρέους μας.
Καλό θα είναι να προετοιμαζόμαστε από τώρα.