Η «ενωμένη» Ευρώπη τα τελευταία χρόνια πορεύεται υποχρεωτικά σε μια θάλασσα διαχείρισης κρίσεων. Έως πρότινος, οι κρίσεις αυτές ήταν σε μεγάλο βαθμό διαδοχικές (πρώτα η κρίση χρέους, μετά το μεταναστευτικό, στη συνέχεια η πανδημία). Τώρα ενδέχεται να βρεθεί αντιμέτωπη με κρίσεις που εξελίσσονται παράλληλα, δημιουργώντας νέες, μεγαλύτερες απαιτήσεις χειρισμών, στις οποίες ίσως προκύψουν αντικειμενικές δυσκολίες να ανταποκριθεί.
Το τελευταίο διάστημα, συνυπάρχουν ταυτόχρονα τέσσερεις παράγοντες κρίσης -τρεις που εξελίσσονται ήδη και ένας που έχει τον χαρακτήρα δυνητικής απειλής.
Ο πρώτος παράγοντας αφορά το κόστος ενέργειας καθώς, ενώ η ΕΕ εμφανίζεται αποφασισμένη να πρωτοστατήσει στον περιορισμό της εκπομπής ρύπων και της ταχείας μετάβασης σε «πράσινη» ενέργεια, μοιάζει εντελώς απροετοίμαστη για το «σοκ» στο φυσικό αέριο (του επιλεγμένου βασικού καυσίμου για την περίοδο μετάβασης) και την άνοδο των εκπομπών ρύπων, με αποτέλεσμα να βρίσκεται σήμερα περίπου όμηρος της Ρωσίας του Πούτιν.
Ο δεύτερος αφορά βεβαίως τη συνεχιζόμενη πανδημία καθώς ήδη γίνεται ορατό ότι «επιστροφή στην κανονικότητα» επιτυγχάνουν κυρίως οι χώρες της αποκαλούμενης Δυτικής Ευρώπης, με τα υψηλά ποσοστά εμβολιασμού, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τις χώρες της ΕΕ από την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, όπου τα χαμηλότατα ποσοστά εμβολιασμού δημιουργούν ξανά συνθήκες ανθρωπιστικής καταστροφής, όπως συμβαίνει ήδη στη Βουλγαρία των 100 και 120 νεκρών την ημέρα και στη Ρουμανία των 400 και των 500 νεκρών την ημέρα!
Η τρίτη «επαπειλούμενη» κρίση αφορά το γεγονός ότι η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με τον περιορισμό της αμερικανικής αμυντικής ομπρέλας, όχι μόνο εξαιτίας της στροφής των ΗΠΑ προς τον Ειρηνικό, αλλά και εξαιτίας της μείωσης της σχετικής ισχύος της τελευταίας, σε σχέση με τους παγκόσμιους ανταγωνιστές της, που καταγράφεται εδώ και αρκετά χρόνια.
Η τέταρτη, πλην όμως εξόχως σημαντική για το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης, έχει ξεσπάσει ήδη και αφορά τη στάση της Πολωνίας αλλά και γενικότερα κάποιων κρατών-μελών (όπως η Ουγγαρία του Όρμπαν) που διολισθαίνουν προς τον απολυταρχισμό, αμφισβητώντας τους κανόνες δικαίου, τα αξιακά θεμέλια της ΕΕ.
Η βόμβα της Πολωνίας
Το θέμα του σεβασμού των κανόνων δικαίου, με πρωταγωνιστή την Ουγγαρία, πέρναγε λίγο-πολύ «κάτω από το χαλί» των σημαντικών προβλημάτων, ώσπου η Πολωνία έκανε την κίνησή της. Πρόσφατα το ανώτατο συνταγματικό δικαστήριό της αποφάνθηκε (κατόπιν αιτήματος του πρωθυπουργού, η κυβέρνηση του οποίου έχει διορίσει μεγάλο αριθμό των μελών του δικαστηρίου), πως το οικείο Σύνταγμα υπερέχει των ευρωπαϊκών αποφάσεων, μια απόφαση που δυναμιτίζει τα θεμέλια της ΕΕ.
Προσώρας η Πολωνία, παρότι εμμένει στη θέση της, αγνοώντας προειδοποιήσεις και απειλές στέρησης κονδυλίων, δεν φαίνεται διατεθειμένη να προχωρήσει στην έξοδο από την ΕΕ όπως έπραξε η Βρετανία. Πιθανώς αυτό όμως να είναι και το πιο επικίνδυνο, για το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης.
Στη συγκεκριμένη υπόθεση δεν χωράνε πολλές «μεσοβέζικες λύσεις». Με μια φράση, είμαστε σε μια περίοδο που θα κριθεί αν η ΕΕ λειτουργεί (έστω στα θέματα στα οποία έχει καταφέρει να λειτουργήσει) ως ομοσπονδία, όπου όλοι ακολουθούν τις κοινές αποφάσεις, τις «ευρωπαϊκές οδηγίες», ή ως χαλαρή συνομοσπονδία, όπου τα μέλη εφαρμόζουν μόνον ό,τι τους… αρέσει.
Το χειρότερο είναι ότι όλα αυτά ανακύπτουν μαζί και σε μια περίοδο κατά την οποία η Ευρώπη βρίσκεται με ένα μεγάλο μέρος των μελών της «χρεωμένο», με έντονο και γενικευμένο δημογραφικό πρόβλημα, που την καθιστά κυριολεκτικά «γηραιά ήπειρο» και σε ένα διεθνές περιβάλλον που έως στιγμής τουλάχιστον ενισχύει συστηματικά τις ανισότητες, την αβεβαιότητα και την αναταραχή στη κοινή γνώμη.
Λεφτά… υπάρχουν;
Η υλοποίηση πραγματικής ευρωπαϊκής άμυνας απαιτεί αύξηση των αμυντικών δαπανών από τα κράτη- μέλη. Η πράσινη μετάβαση, αν θέλουμε πραγματικά να πιάσουμε τους στόχους για το 2050, απαιτούν τεράστια επενδυτικά προγράμματα (μεγαλύτερα από αυτά που έχουν εξαγγελθεί). Η αντιμετώπιση της πανδημίας και η αύξηση της σημασίας των τομέων υγείας απαιτεί ενίσχυση των σχετικών κονδυλίων. Η αντιμετώπιση των καταστροφών που προκαλεί η κλιματική αλλαγή προϋποθέτει ενισχυμένες υποδομές και η καταπολέμηση των ανισοτήτων, κοινωνικά κονδύλια. Όμως, τα περισσότερα κράτη έχουν ήδη πρόβλημα με τα ελλείμματα και το χρέος τους, κατόπιν της πανδημίας.
Το ερώτημα είναι όχι μόνο «πού θα βρεθούν τα λεφτά» για να γίνουν τα παραπάνω, δεδομένης της «νωχελικής» ανάπτυξης των τελευταίων πολλών ετών, αλλά και πώς θα αντιμετωπιστούν οι μεγάλες εσωτερικές διαφωνίες που καταγράφονται σχεδόν σε όλη την γκάμα των θεμάτων -από την κλιματική αλλαγή και τον τρόπο υλοποίησης της πράσινης μετάβασης έως τα πολιτικά και γεωπολιτικά συμφέροντα της κάθε χώρας και περιοχής. Πέρα από τις γνωστές διαφωνίες μεταξύ Βορρά-Νότου, ολοένα και περισσότερο ανακύπτει και θέμα Ανατολής-Δύσης, που δεν εστιάζει τόσο σε οικονομικά ζητήματα όσο σε πολιτικο/κοινωνικές αντιλήψεις και γεωπολιτικές διαφορές. Το μεταναστευτικό ήταν απλώς η θρυαλλίδα.
Αυτό που έρχεται στο νου είναι η λαϊκή έκφραση «πολλά καρπούζια στην ίδια μασχάλη». Οι σημερινοί ηγέτες των κρατών-μελών καλούνται να πάρουν (συναινετικά) πολλαπλές αποφάσεις μείζονος σημασίας, με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις, σε εξαιρετικά αβέβαιο περιβάλλον και χωρίς την υποστήριξη μιας στιβαρής οικονομικής συγκυρίας.
Ταυτοχρόνως, αλλάζουν και πρόσωπα-κλειδιά. Γνωρίζαμε ότι με τρόπο ενίοτε δυσάρεστο για τα ελληνικά συμφέροντα, η Άνγκελα Μέρκελ επί 16 χρόνια αποτελούσε την «άγκυρα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ίσως τη μεγαλύτερη σταθερά της. Τώρα θα γνωρίσουμε κατά πάσα πιθανότητα τον Ολαφ Σολτς, προσώρας μια λίγο- πολύ «άγνωστη ποσότητα», ενώ δεν αποκλείεται να έχουμε και εξελίξεις σε σχέση με τη Γαλλία, τον άλλο «πυρήνα» της Ευρώπης, όπου ο Μακρόν παραμένει μεν φαβορί για τις προεδρικές εκλογές του 2022, ορισμένοι όμως φοβούνται μια δυσάρεστη έκπληξη.
Πολλά… καρπούζια και στην Ελλάδα
Οι παραπάνω ανησυχίες αφορούν άμεσα και την Ελλάδα. Ως γνωστόν η χώρα μας έχει το μεγαλύτερο ποσοστιαίο χρέος στην Ευρώπη και το δεύτερο μεγαλύτερο έλλειμμα, με δεδομένα 2020. Η ισχυρή άνοδος που πραγματοποιεί το ΑΕΠ το 2021, ακόμη κι αν διαμορφωθεί στο 8,5%, απλώς θα φέρει τη χώρα περίπου στα επίπεδα του 2019 (το 2020 η πτώση ήταν 9%).
Οι αμυντικές δαπάνες για τα επόμενα χρόνια ενισχύονται εντυπωσιακά, προκειμένου να αποκατασταθεί κατά το δυνατόν η ανισορροπία των ετών της προηγούμενης κρίσης, σε σχέση με την Τουρκία, επιβαρύνοντας ανάλογα τον προϋπολογισμό.
Η χώρα μας κατέχει τα σκήπτρα σε όλη την Ευρώπη ως προς τη γήρανση του πληθυσμού, γεγονός που δεν έχει αντιμετωπιστεί με σοβαρότητα, επηρεάζοντας πολύ αρνητικά την οικονομική δυναμικότητα. Η ακρίβεια έχει κάνει δυναμικά την εμφάνισή της, ενώ η άρνηση εμβολιασμού εκ μέρους μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού μάς τοποθετεί δυστυχώς κάπου ανάμεσα ευρωπαϊκής Δύσης και Ανατολής, με ανοιχτό το ενδεχόμενο επόμενων κυμάτων τον χειμώνα, με επίκεντρο τις περιοχές με χαμηλά ποσοστά εμβολιασμού.
Το Ταμείο Ανάκαμψης αποτελεί μεγάλη ευκαιρία για να λειτουργήσει το συμπιεσμένο οικονομικό σπιράλ τα επόμενα χρόνια, ωστόσο μεταξύ των παραγόντων της αγοράς εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλες αμφιβολίες για το κατά πόσον μια οικονομία με το μικρό μέγεθος και τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής, με οργανωτικά, γραφειοκρατικά και δομικά προβλήματα, είναι σε θέση να απορροφήσει τον πακτωλό των κονδυλίων στο διάστημα που έχει προδιαγραφεί.
Ίσως το κυριότερο «αίνιγμα» όμως που καίει την Ελλάδα αφορά τις αποφάσεις που θα πάρουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί σε σχέση με την οικονομική πολιτική και το σύμφωνο σταθερότητας. Το σχίσμα μεταξύ Βορρά - Νότου δεν έχει κλείσει -οικονομικά φαίνεται να μεγαλώνει εξαιτίας και της πανδημίας. Παρ' όλα αυτά είναι ήδη ισχυρή η φωνή κρατών του Βορρά που επιθυμούν γρήγορη επιστροφή στην… ορθοδοξία. Το γεγονός μάλιστα ότι ο φόβος του πληθωρισμού επιστρέφει στη Γερμανία (γνωστή για τον σχεδόν ιδεοληπτικό φόβο της απέναντι στις πληθωριστικές πιέσεις) δεν διευκολύνει την κατάσταση.
ΥΓ: Ενδεχομένως το σημερινό σημείωμα να φαντάζει κάπως αρνητικό και απαισιόδοξο. Ασφαλώς όμως δεν είναι τυχαίο ότι η ίδια η καγκελάριος της Γερμανίας, παρά τις προσπάθειες των ομολόγων της να προσδώσουν εορταστικό κλίμα στην αποχαιρετιστήρια για εκείνη σύνοδο, έκλεισε την παρουσία της λέγοντας στους δημοσιογράφους «έχουμε πολλά για να ανησυχούμε», για να προσθέσει ότι η ΕΕ αντιμετωπίζει «μεγάλο φάσμα ανεπίλυτων προβλημάτων».