Την περασμένη εβδομάδα συζήτησα για την ισχνή κατάσταση της δημοκρατίας σε ένα webinar που είχε οργανώσει ινδικός οργανισμός media. Μετά την παρουσίασή μου, κάποιος από το κοινό ρώτησε γιατί οι Ινδοί θα πρέπει να ενδιαφέρονται για τη δημοκρατία. Μήπως δεν ήταν μια δυτική ιδέα που επιβλήθηκε στον υπόλοιπο κόσμο; Δεν θα είναι καλύτερα οι αναπτυσσόμενες χώρες με τις παραδοσιακές απολυταρχίες;
Η ερώτηση αυτή με ενόχλησε και με ικανοποίησε ταυτόχρονα –με ενόχλησε διότι κάτι λέει όταν ένα μέλος της μορφωμένης ελίτ της Ινδίας ρωτά κάτι τέτοιο σε δημόσιο φόρουμ, αλλά με ικανοποίησε επειδή γνωρίζω πως πολλοί τώρα θέτουν το ίδιο ερώτημα, και όχι μόνο στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η ελκυστικότητα της τυραννίας αυξάνεται.
Η έκθεση του ανεξάρτητου think tank Freedom House «Ελευθερία στον Κόσμο 2024» επιβεβαιώνει πως «η παγκόσμια ελευθερία μειώθηκε για 18η συνεχόμενη χρονιά το 2023». Την περασμένη δεκαετία, μεγάλες υποχωρήσεις στα πολιτικά και πολιτειακά δικαιώματα έχουν προκύψει σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Υπό τον Ναρέντρα Μόντι, δυστυχώς, η Ινδία είναι μια από αυτές τις χώρες.
Είναι, ίσως, η υποχώρηση αυτή αυτές ένα τίμημα που αξίζει να πληρωθεί για την ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη; Στο ευρύτερο επίπεδο, φαίνεται απίθανο. Εξαιρώντας λίγες χώρες που είναι πλούσιες σε πόρους, το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη, τότε οι πλουσιότερες χώρες του κόσμου είναι όλες φιλελεύθερες δημοκρατίες. Είναι πραγματικά τυχαίο αυτό;
Ωστόσο, οι σκεπτικιστές μπορεί και πάλι να επιχειρηματολογήσουν πως η δημοκρατία δεν είναι ο καλύτερος τρόπος για να γίνουν πλουσιότερες οι φτωχές χώρες. Μπορούν να παραπέμψουν, για παράδειγμα, στο εκπληκτικό ρεκόρ ανάπτυξης της Κίνας τα τελευταία σαράντα χρόνια.
Ωστόσο, οι αποδείξεις δεν υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Μια μελέτη του 2019 με τίτλο «Η Δημοκρατία προκαλεί την Ανάπτυξη», που συνέγραψαν ο Νταρόν Ατσέμογλου και άλλοι, υποστηρίζει πως «υπάρχει μια οικονομικά και στατιστικά σημαντική θετική επίπτωση της δημοκρατίας στο μελλοντικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ». Ως εκ τούτου, «μακροπρόθεσμες αυξήσεις ΑΕΠ κατά 20-25% στα 25 χρόνια μετά από έναν εκδημοκρατισμό». Το κρίσιμο είναι πως αυτό ισχύει και για χώρες που βρίσκονται στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης.
Αναμφισβήτητα πολύ σημαντικότερο, όπως ανέφερε ο Καρλ Χένρικ Κνούτσεν σε ενημερωτικό του σημείωμα το 2019 για το V-Dem Institute, τα αποτελέσματα της απολυταρχίας δείχνουν πολύ μεγαλύτερη απόκλιση. Ως εκ τούτου, όταν οι απολυταρχικοί ηγέτες είναι καλοί, μπορεί πράγματι να είναι πολύ καλοί, αλλά όταν είναι κακοί, είναι φριχτοί.
Ο Στάλιν, ο Χίτλερ, ο Πολ Ποτ και ο Μάο Τσετούνγκ σκότωσαν εκατομμύρια ανθρώπους. Αυτό μπορεί να έγινε επειδή το ήθελαν ή μπορεί να έγινε επειδή δεν τους ένοιαζε. Το θέμα είναι πως η απολυταρχία είναι μια κυβέρνηση που δεν δίνει λογαριασμό σε κανέναν. Οι κυβερνήσεις που δεν δίνουν λογαριασμό σε κανέναν, μπορεί να κάνουν οτιδήποτε.
Σε ένα εξαιρετικό πρόσφατο άρθρο του, ο ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ υποστηρίζει πως «η κυριαρχία του ισχυρού ανδρός είναι μια φαντασίωση. Ζωτικής σημασίας για αυτό είναι η ιδέα πως ο ισχυρός άνδρας θα είναι ο δικός σου ισχυρός άνδρας. Δεν θα είναι. Σε μια δημοκρατία, οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι ακούν το εκλογικό σώμα. Το θεωρούμε αυτό δεδομένο, και φανταζόμαστε πως ένας δικτάτορας θα μας χρωστούσε κάτι. Αλλά η ψήφος που του ρίχνεις επιβεβαιώνει πως είσαι άσχετος. Το θέμα είναι πως ο ισχυρός άνδρας δεν μας χρωστά τίποτα. Μας κακομεταχειρίζονται και το συνηθίζουμε».
Το πράγμα είναι ακόμα χειρότερο. Ο επίδοξος τύραννος δεν είναι ένας κανονικός άνθρωπος. Σχεδόν πάντα αναλώνεται από την επιθυμία του για εξουσία. Μόλις αποκτήσει αυτό που επιδιώκει, πώς μπορεί κανένας να τον ξεφορτωθεί αν αποδειχθεί πως είναι τρελός; Πώς μπορεί να διατηρήσει κανείς την ακεραιότητα βασικών θεσμών εναντίον του; Πώς μπορεί να διαχειριστεί κανείς τη διαδοχή;
Γνωρίζουμε πως μια συνταγματική μοναρχία μπορεί να είναι αποτελεσματική. Γνωρίζουμε πως ένας απολυταρχικός ηγέτης μπορεί να τα πάει καλά σε μια μικρή χώρα, όπως η Σιγκαπούρη, αν αναγνωρίζει πως χρειάζεται το κράτος δικαίου και η διασφάλιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Γνωρίζουμε πως στη Νότια Κορέα και στην Ταϊβάν οι αυταρχικοί ηγέτες επέβλεψαν την έναρξη της ταχείας ανάπτυξης. Γνωρίζουμε επίσης πως η Κίνα, επί Ντενγκ Σιαοπίνγκ, είχε έναν ηγέτη που δεν είχε μεθύσει με την προσωπική εξουσία.
Άρα, όπως λένε οι Κινέζοι, μπορεί κανείς να έχει έναν «καλό αυτοκράτορα». Αλλά τι πρέπει να γίνει αν –όπως συμβαίνει τόσο συχνά- έχει κανείς έναν κακό αυτοκράτορα;
Η δημοκρατία αποτρέπει τέτοια τρομερά αποτελέσματα επειδή έχει ενσωματωμένες μεθόδους διόρθωσης. Ακόμα και αν μια δημοκρατία έχει ανεπαρκή πολιτειακά, πολιτικά και νομικά δικαιώματα, όπως συμβαίνει σε πολλές δημοκρατίες, οι εκλογές μπορεί και πάλι να κάνουν τη διαφορά.
Αυτό αποδείχθηκε ότι ισχύει στην Πολωνία πέρυσι και, μόλις τώρα, στην Τουρκία. Το γεγονός των εκλογών είναι ένας περιορισμός και στην Ινδία. Στα κοινοβουλευτικά συστήματα, τα μέλη του κοινοβουλίου μπορούν επίσης να επαναστατήσουν, όπως έκαναν στο Ηνωμένο Βασίλειο εναντίον του Μπόρις Τζόνσον και της Λιζ Τρας.
Το μεγάλο επιχείρημα υπέρ της δημοκρατίας δεν είναι πως θα προσφέρει καλή διακυβέρνηση, αλλά πως θα αποτρέψει μια τρομερή διακυβέρνηση, που είναι το χειρότερο που μπορούν να έχουν οι κοινωνίες, πέραν της απουσίας διακυβέρνησης –με άλλα λόγια, της αναρχίας.
Όσο πιο ολοκληρωμένα είναι τα δικαιώματα, τόσο πιο ικανοί θα είναι οι περιορισμοί: θα είναι έτσι ανοικτοί στη συζήτηση, στην ελευθερία για διαμαρτυρία, στα ελεύθερα μέσα ενημέρωσης και στους ανεξάρτητους θεσμούς.
Η δημοκρατία είναι πάντα εύθραυστη. Είναι εύθραυστη επειδή ορισμένοι άνθρωποι θέλουν να είναι τύραννοι και υπερβολικά πολλοί άνθρωποι θέλουν να τους εμπιστευθούν. Αυτό είναι πιο πιθανό αν οι δημοκρατίες δεν καταφέρνουν να δώσουν στον λαό αυτό που επιθυμεί –μια αίσθηση του ανήκειν, της ασφάλειας, μια αίσθηση ότι έχει αξία.
Όπως υποστηρίζει ο Γιάσα Μούνκ στο «The Identity Trap», οι δημοκρατίες είναι πολύ πιο εύθραυστες στις πιο άνισες και πιο ποικιλόμορφες κοινωνίες, όχι μόνον επειδή οι φιλόδοξοι τύραννοι θα εκμεταλλευτούν τέτοιου είδους διαιρέσεις. Πράγματι είναι δύσκολο να δημιουργηθούν φιλελεύθερες δημοκρατίες σε τέτοιες κοινωνίες, όπως υποστηρίζουν ο Σαρούν Μουκάντ του Warwick και ο Ντάνι Ρόντρικ του Harvard στο «The Political Economy of Liberal Democracy».
Ο συνομιλητής μου είχε δίκιο: η δημοκρατία είναι μια πρόσφατη καινοτομία. Αλλά είχε και άδικο: το ότι η δημοκρατία είναι πρόσφατη δεν σημαίνει πως δεν είναι πολύτιμη. Αυτό ισχύει ακόμα και αν οι δημοκρατίες είναι ατελείς και οι απολυταρχίες ορισμένες φορές είναι αποτελεσματικές για κάποιο διάστημα. Η δημοκρατία φέρνει λογοδοσία για τις κυβερνήσεις και δίνει φωνή στους πολίτες. Αυτό είναι πολύ καλύτερο για εμάς από το να εξυπηρετούμε τα καπρίτσια των τυράννων.