Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει δείξει πόσο μη συνετό μπορεί να είναι το να έχεις έναν μοναδικό προμηθευτή. Η κυριαρχία της Ρωσίας στην ευρωπαϊκή αγορά αερίου αποδείχθηκε γεωπολιτικός εφιάλτης σε λίγες εβδομάδες.
Φανταστείτε απλώς αν μια χώρα σάς παρείχε το 90% των αναγκών σας σε βασικά είδη. Τώρα φανταστείτε πώς θα νιώθατε αν αυτή η χώρα ήταν η Κίνα. Βασικά δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας, επειδή αυτή ακριβώς είναι η πραγματικότητα για την καλπάζουσα κατανάλωση μετάλλων σπάνιων γαιών στην Ευρώπη.
Πριν από περίπου πέντε χρόνια, η Δύση άρχισε να αντιλαμβάνεται αυτή την περίεργη κατάσταση και αποφάσισε να κάνει κάτι γι’ αυτό. Αλλά την ώρα που η ΕΕ, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ προσπαθούσαν να διαφοροποιήσουν την εφοδιαστική αλυσίδα σπάνιων γαιών και άλλων κρίσιμης σημασίας πρώτων υλών, ανακάλυπταν πως δεν είναι τόσο εύκολο. Από μόνη της η αγορά ποτέ δεν θα απεξαρτηθεί από την κινεζική παραγωγή. Οι κυβερνήσεις πρέπει να παρέμβουν.
Είναι δύσκολο να υπερεκτιμήσουμε τη σημασία της γνώσης της Κίνας στις κρίσιμης σημασίας πρώτες ύλες. Δεν υπάρχει πράσινη μετάβαση, διαδίκτυο, νανοϊατρική έρευνα, προηγμένα όπλα, ουσιαστικά καμία τεχνική λύση για τα πλανητικά μας προβλήματα χωρίς αυτές. Ο πατέρας της οικονομικής επανάστασης της Κίνας, ο Deng Xiaoping, καταλάβαινε τη σημασία τους, σημειώνοντας πως «η Μέση Ανατολή έχει πετρέλαια. Η Κίνα έχει μέταλλα σπάνιων γαιών».
Τα μέταλλα σπάνιων γαιών στην πραγματικότητα δεν είναι σπάνια. Οι περισσότερες χώρες του κόσμου έχουν σημαντικά, αν και όχι πάντα προσβάσιμα, αποθέματα. Αλλά για την εξόρυξή τους πρέπει να ξεπεραστούν δύο προκλήσεις. Για την εξόρυξη ελάχιστων ποσοτήτων των 17 μετάλλων σπάνιων γαιών απαιτείται η απομάκρυνση πολλών τόνων αδρανών υλικών και πέτρας. Χωρίς αυστηρούς ελέγχους, αυτή η δραστηριότητα είναι εξαιρετικά μολυσματική για το περιβάλλον.
Στη συνέχεια είναι ο διαχωρισμός των μετάλλων και μετά η προετοιμασία τους για χρήση σε ισχυρούς μαγνήτες, τεχνολογία λέιζερ ή σε συσκευές κατά της παραχάραξης τραπεζονομισμάτων ευρώ. Αυτό είναι κοστοβόρο και η Κίνα μπορεί να προσφέρει το τελικό προϊόν για 30% λιγότερο απ’ ό,τι οποιοσδήποτε άλλος. Εξού και η έλλειψη ενδιαφέροντος της αγοράς να συνυπολογίσει τους γεωπολιτικούς παράγοντες.
Δεν ήταν πάντα έτσι. Η κυριαρχία της Κίνας ήταν προϊόν διαδοχικών αποφάσεων αμερικανικών κυβερνήσεων από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και ύστερα να μετατρέψουν την Κίνα σε «καρδιά» της αμερικανικής μεταποίησης. Ένας από τους κλάδους που η Αμερική μετέφερε στην άλλη ακτή του Ειρηνικού ήταν η εξόρυξη και επεξεργασία σπάνιων γαιών. Μέχρι τότε, οι ΗΠΑ είχαν ένα μονοπώλιο και στα δύο, χάρη στις πλούσιες φλέβες σε μια περιοχή της ερήμου Μοχάβε που ονομάζεται Mountain Pass.
Το 2017, η ΕΕ σχημάτισε την Ευρωπαϊκή Συμμαχία Πρώτων Υλών, προκειμένου να αρχίσει να διαφοροποιείται. Εκείνη την περίοδο η Κίνα προμήθευε στην ΕΕ το εκπληκτικό 98% των απαιτήσεων σε σπάνιες γαίες. Πέντε χρόνια μετά, η Κίνα εξακολουθεί να προμηθεύει 90% των σπάνιων γαιών παγκοσμίως -δηλαδή κάποια πρόοδος αλλά με ρυθμό χελώνας.
Ωστόσο, η ΕΕ έχει συνάψει δύο στρατηγικές συνεργασίες από τότε που σχημάτισε τη συμμαχία. Η μία είναι με τον Καναδά. Το πρόβλημα είναι πως η δεύτερη συμφωνία ήταν με την Ουκρανία, η οποία έχει άλλα προβλήματα να αντιμετωπίσει τώρα. Η SecDev, μια καναδική εταιρεία που παρέχει στρατηγικές συμβουλές, ερεύνησε τα ορυκτά περιουσιακά στοιχεία της Ουκρανίας. Ο συνιδρυτής της, Rob Muggah, εξηγεί πως «η Ουκρανία έχει αποθέματα σε 117 από τα 120 ευρύτερα χρησιμοποιούμενα ορυκτά και μέταλλα. Τουλάχιστον 40 από αυτά χρειάζονται για την πράσινη μετάβαση. Είναι μια υπερδύναμη πόρων».
Όπως προσθέτει ο Muggah, η SecDev ανακάλυψε πως «πολλά από αυτά τα αποθέματα βρίσκονται υπό ρωσικό έλεγχο. Και σε όρους πρωτοσέλιδου τίτλου, αυτό που σημαίνει, είναι πως περίπου το 20% όλων των ουκρανικών πόρων βρίσκεται σε ρωσικά χέρια».
Η Ρωσία επίσης συμμετέχει στον αγώνα για τις σπάνιες γαίες. Η Olivia Lazart του Carnegie Endowment βρήκε αποδείξεις πως η Ουκρανία έγινε στόχος του ρωσικού στρατού όχι μόνο ως σύμβολο αυτοκρατορικής πτώσης, αλλά επίσης λόγω σημαντικών στρατηγικών οικονομικών συμφερόντων.
Υπάρχουν βρετανικές, ευρωπαϊκές, βορειοαμερικανικές και αυστραλιανές εταιρείες που επενδύουν πλέον συστηματικά στην εξόρυξη και την επεξεργασία. Αλλά μέχρι στιγμής αυτό είναι μια σταγόνα στον ωκεανό. Ο Guillaume Pitron, συγγραφέας του βιβλίου The Rare Metals War, λέει ότι μέσα στις επόμενες τρεις δεκαετίες, «ο κόσμος θα καταναλώσει περισσότερα μέταλλα και ορυκτά από όλα τα μέταλλα και τα ορυκτά που καταναλώσαμε τα τελευταία 70.000 χρόνια».
Η αναχαίτιση της κλιματικής έκτακτης ανάγκης δεν είναι μόνο θέμα εγκατάλειψης των ορυκτών καυσίμων. Απαιτεί την κατασκευή ενός εντελώς νέου συστήματος παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας, το οποίο από μόνο του εμπεριέχει τεράστιους κινδύνους για το περιβάλλον, αν δεν γίνει σωστά. Αλλά ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι ότι οι ίδιοι οι πόροι που προσφέρουν μια αμυδρή υπόσχεση για την επιβίωσή μας θα μετατρέψουν τον κόσμο και πάλι σε καζάνι γεωπολιτικού ανταγωνισμού.
Ο συγγραφέας είναι πρύτανης του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Επιστημών της Βιέννης και παρουσιαστής του «The Scramble for Rear Earths» στο BBC Radio 4.