Μέχρι τα τέλη του 2020, πολλοί οικονομολόγοι είδαν κάτι θετικό στην πανδημία. Ο κόσμος, που ήταν καθηλωμένος στο σπίτι του, υιοθέτησε την ψηφιακή τεχνολογία με επιταχυνόμενο ρυθμό. Η παραγωγικότητα αυξανόταν. Ίσως η μακρά, εξουθενωτική μείωση της αύξησης της παραγωγικότητας είχε τελειώσει.
Αλίμονο όμως, αφού κορυφώθηκε πάνω από το 3%, η εκτίναξη της παραγωγικότητας κατέρρευσε, αποκαλύπτοντας πως επρόκειτο για κάτι στιγμιαίο, όπως συνήθως συμβαίνει κατά τα πρώτα στάδια της ανάκαμψης, όταν οι επιχειρήσεις αργούν να προσλάβουν νέους εργαζομένους.
Αυτό αφήνει άλυτο ένα μεγάλο παράδοξο. Από τη δεκαετία του 1970 που ξεκίνησε η εποχή των υπολογιστών, ζούμε με την αίσθηση της επιταχυνόμενης προόδου και της καινοτομίας. Ωστόσο, καθώς ξεκίνησε η εποχή των υπολογιστών, η μεταπολεμική έκρηξη παραγωγικότητας τελείωσε. Εκτός από μια αναβίωση γύρω στις αρχές του αιώνα, η παραγωγικότητα έχει πτωτική τάση για περισσότερα από 50 χρόνια.
Οι αισιόδοξοι λένε ότι καινοτομίες όπως η αναζήτηση στο Διαδίκτυο είναι συχνά δωρεάν, και έτσι αποτυγχάνουν να εγγραφούν στις μετρήσεις παραγωγικότητας ή ότι ο αντίκτυπος της τεχνολογίας έρχεται κατά κύματα. Η αναβίωση της παραγωγικότητας που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 προήλθε από τα σκάνερς στα ταμεία και άλλες ψηφιακές εφευρέσεις, που εφαρμόζονται στα καταστήματα λιανικής. Ο αντίκτυπος των νεότερων προόδων όπως η τεχνητή νοημοσύνη θα έρθει, λένε, απλά περιμένετε.
Οι απαισιόδοξοι απαντούν ότι σε προηγούμενες εποχές ο καπιταλισμός παρήγαγε προόδους όπως η ηλεκτρική ενέργεια και οι κινητήρες αερίου, που αύξησαν την παραγωγικότητα σε όλες τις βιομηχανίες. Τώρα προκαλεί περισπασμούς — ψηφιακά παιχνίδια και μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Αλλά μια πιο προσεκτική ματιά στον χρονισμό και τον τόπο της πτώσης της παραγωγικότητας δείχνει μια εναλλακτική εξήγηση: τον διευρυνόμενο ρόλο της κυβέρνησης.
Είναι κάτι παραπάνω από σύμπτωση ότι ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1970, οι μεγάλες καπιταλιστικές χώρες άρχισαν να παρουσιάζουν δημοσιονομικά ελλείμματα, σε καλές και κακές στιγμές. Τα προγράμματα διάσωσης μεγάλων τραπεζών και επιχειρήσεων έχουν γίνει πιο σαρωτικά από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Τα κυβερνητικά μέτρα τόνωσης (τόσο νομισματικά όσο και δημοσιονομικά) έχουν σπάσει ρεκόρ στις τρεις τελευταίες μεγάλες κρίσεις, και εκτοξεύτηκαν στις ανεπτυγμένες οικονομίες σε περισσότερο από 7% του ΑΕΠ το 2001, 12% το 2008 και 45% το 2020.
Με ολοένα και πιο γενναιόδωρες διασώσεις, οι εταιρικές χρεοκοπίες μειώνονται σε κάθε κρίση, παρά το ότι οι υφέσεις έγιναν μεγαλύτερες μετά το 2000. Αυτή η πτώση ήταν πιο δραματική στην Ευρώπη, όπου το ποσοστό αθέτησης κερδοσκοπικών εταιρικών πιστώσεων μειώθηκε από περίπου 20% μετά την ύφεση του 2001 στο 10% μετά το 2008 και 5% το 2020.
Καθώς το καθαρκτικό αποτέλεσμα των χρεοκοπιών και των οικονομικών κάμψεων ξεθώριαζε, το ίδιο εξασθένησε και ο επιχειρηματικός δυναμισμός. Η δημιουργία νέων επιχειρήσεων έπεσε κάθετα, αφήνοντας πίσω ένα απόθεμα λιγότερων παλαιότερων, μεγαλύτερων εταιρειών. Ο αριθμός των εισηγμένων αμερικανικών εταιρειών μειώθηκε κατά το ήμισυ τις τελευταίες δεκαετίες. Οι μεγαλύτεροι επιζώντες βελτιώνουν το μερίδιό τους σε τρεις από τις τέσσερις βιομηχανίες των Η.Π.Α. και αποκτούν αυξανόμενο μερίδιο του κέρδους.
Η πιο ενεργή κρατική υποστήριξη έχει υπονομεύσει τη δημιουργική καταστροφή, που αποτελεί το «οξυγόνο» του καπιταλισμού. Η αύξηση της παραγωγικότητας μειώθηκε περαιτέρω μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, καθώς τα προγράμματα διάσωσης και τα μέτρα τόνωσης αυξήθηκαν σημαντικά. Στις ανεπτυγμένες οικονομίες, η αύξηση της παραγωγικότητας μειώθηκε σε μόλις 0,7% τη δεκαετία του 2010 - λιγότερο από το ήμισυ του ρυθμού της ήδη πτωτικής τάσης των προηγούμενων τριών δεκαετιών.
Αυτή η πτώση, ωστόσο, δεν ήταν πραγματικά παγκόσμια. Κατά το μεγαλύτερο μέρος του τελευταίου μισού αιώνα, η παραγωγικότητα αυξήθηκε σταθερά στις αναδυόμενες χώρες, από κάτω από το μηδέν στα τέλη της δεκαετίας του 1970 για να κορυφωθεί πάνω από 5% στα τέλη της δεκαετίας του 2000. Ενώ οι ανεπτυγμένες οικονομίες κοινωνικοποίησαν ολοένα και περισσότερο τις οικονομικές απώλειες κατά την περίοδο εκείνη, η Κίνα και αργότερα η Ινδία στράφηκαν σε οικονομικά συστήματα πιο προσανατολισμένα στην αγορά.
Παρά την οπισθοδρόμηση τα τελευταία χρόνια, τα νέα στοιχεία δείχνουν ότι η παραγωγικότητα στις αναδυόμενες χώρες εξακολουθούσε να αυξάνεται κατά 3% τη δεκαετία του 2010 — πάνω από την τάση των προηγούμενων δεκαετιών. Από το 2010, σχεδόν όλες οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν σημειώσει πτώση παραγωγικότητας.
Η «μεγάλη κυβέρνηση» έχει πλεονεκτήματα ως εξήγηση για το παράδοξο της παραγωγικότητας. Πρώτον, δεν απαιτεί σκεπτικισμό για τη νέα τεχνολογία. Μπορεί επίσης να ευθύνεται για την ισχυρή αύξηση της παραγωγικότητας στις αναδυόμενες χώρες, όπου ο ρόλος του κράτους έχει μειωθεί ευρύτερα από τη δεκαετία του 1970. Δεν βασίζεται στην ιδέα ότι η αύξηση της παραγωγικότητας από την ψηφιοποίηση διαφεύγει από τη σαφή μέτρηση, η οποία δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί αυτή η ώθηση ήταν εύκολο να μετρηθεί κατά την αναβίωση της τεχνολογίας γύρω στο 2000, αλλά αδύνατη πριν και μετά.
Επίσης ταιριάζει καλύτερα στο χρονοδιάγραμμα. Καθώς οι κρατικές παρεμβάσεις αυξάνονταν, το σωρευτικό χτύπημα άρχισε να κατακλύζει την ώθηση από την τεχνολογία. Οι μελέτες συνδέουν την πτώση των τελευταίων δεκαετιών με τους δικαιούχους κρατικής στήριξης, συμπεριλαμβανομένων των διογκωμένων χρηματοπιστωτικών αγορών, των μονοπωλίων και των ζόμπι – των άψυχων δηλαδή εταιρειών που επιβιώνουν με νέο χρέος.
Οι εταιρείες-ζόμπι σχεδόν δεν υπήρχαν το 2000, αλλά τώρα αντιπροσωπεύουν το 20% των εισηγμένων εταιρειών στις ΗΠΑ και υψηλότερα μερίδια στην Ευρώπη. Η άνοδος της «οικονομίας των ζόμπι» έχει συνδεθεί με την ολοένα και πιο εύκολη ροή χρημάτων από τις κεντρικές τράπεζες, εν μέσω προειδοποιήσεων ότι οι εταιρείες-ζόμπι μειώνουν την παραγωγικότητα σε όλους τους κλάδους απορροφώντας πόρους από πιο δυναμικές εταιρείες.
Τώρα έρχεται μια ανατροπή. Ο πληθωρισμός επέστρεψε, τερματίζοντας πιθανώς την εποχή του εύκολου χρήματος, το οποίο μπορεί με τη σειρά του να αφαιρέσει μέρος των εμποδίων που μπλοκάρουν ένα νέο κύμα παραγωγικότητας. Αλλά το εύκολο χρήμα είναι μόνο μια πτυχή της «μεγάλης κυβέρνησης», που έχει καθιερωθεί ως μια νέα κυβερνητική κουλτούρα οικονομικής διάσωσης, διάσωσης αγοράς και συνεχών μέτρων τόνωσης. Για να αναζωογονηθεί η παραγωγικότητα, η κυβέρνηση πρέπει να επανεξετάσει τον ρόλο της στην οικονομία.
* Ο συγγραφέας του άρθρου είναι πρόεδρος του Rockefeller International