Ενώ τα τύμπανα του πολέμου χτυπούν στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή -το θέατρο τουλάχιστον ενός πολέμου ανά δεκαετία από τότε που ηττήθηκε ο φασισμός στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο- φαίνεται να υπάρχει ένα μικρό ξέσπασμα πραγματισμού.
Φυσικά, οι μάχες συνεχίζονται στην εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, στον καταστροφικό πόλεμο στην Υεμένη και, σποραδικά στο Ιράκ και στη Λιβύη. Οι Άραβες πολίτες, που πριν από μόλις μια δεκαετία σαρώθηκαν από το κύμα ευφορίας καθώς αμφισβητούσαν τους δυνάστες και τολμούσαν να ονειρεύονται πως θα μπορούσαν επιτέλους να αφήσουν πίσω τους το παρελθόν, δεν βρίσκονται ως επί το πλείστον σε καλή θέση.
Ο αυταρχισμός έχει επιστρέψει. Η κατάρρευση των κρατικών θεσμών έχει αποκαλύψει τη «γραφή» και υποσυνείδητη «γραμματική» των σεκταριστικών φρονημάτων. Οι πόλεμοι δι’ αντιπροσώπων μεταξύ των Σιιτών και των Σουνιτών Μουσουλμάνων, που παρακινούνται από το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία, είναι «δώρο» για τον τζιχαντιστικό εξτρεμισμό και θέτει σε θανάσιμο κίνδυνο τις μειονότητες της περιοχής, από τους Χριστιανούς μέχρι τους Δρούζους και τους Γεζίντι.
Ωστόσο, περιφερειακοί παράγοντες που τσακώνονταν την τελευταία δεκαετία και πλέον, αρχίζουν σταδιακά τις επιφυλακτικές συνεργασίες. Αυτό συμβαίνει για δυο κυρίως λόγους: το Ιράν και τις ΗΠΑ –και την δελεαστική πιθανότητα να υπάρξει πυρηνική συμφωνία τις επόμενες εβδομάδες, μετά την οποία η προσοχή του προέδρου Joe Biden θα στραφεί αλλού.
Πρώτον, υπάρχει μια απόπειρα να ξαναξεκινήσει το Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης. Επρόκειτο μια αβέβαιη συμφωνία που υπέγραψε το Ιράν με τις ΗΠΑ και άλλες πέντε παγκόσμιες δυνάμεις –τη Γαλλία, τη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Κίνα και τη Ρωσία- το 2015, προκειμένου να μπουν διεθνώς επιβεβαιωμένοι περιορισμοί στο πυρηνικό του πρόγραμμα με αντάλλαγμα την άρση οικονομικών κυρώσεων και την επανείσοδο του Ιράν στην παγκόσμια αγορά. Το ΚΟΣΔ ήταν αποτελεσματικό, αν και έφερνε σε κάπως μειονεκτική θέση την Τεχεράνη αφού το υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ χρησιμοποίησε κυρώσεις σε άλλες πτυχές της περιφερειακής συμπεριφοράς της για να περιορίσει σοβαρά την πρόσβασή της στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα σε δολάρια.
Αλλά ο Donald Trump τορπίλισε εκείνη τη συμφωνία αποσύροντας τις ΗΠΑ από αυτήν το 2018, όταν ήταν πρόεδρος. Το Ιράν περίμενε έναν χρόνο προτού αθετήσει τις δικές του υποχρεώσεις και αυξήσει τον εμπλουτισμό ουρανίου προς την βαθμίδα της πυρηνικής βόμβας. Ο Trump εξαπέλυσε εκστρατεία «μέγιστης πίεσης» κατά της Τεχεράνης, επιβάλλοντας νέες κυρώσεις και παρακινώντας τους Άραβες του Κόλπου να στήσουν μια τζιχάντ κατά του Σιιτικού και Περσικού Ιράν. Αλλά τον Σεπτέμβριο του 2019, όταν το Ιράν επιτέθηκε στην καρδιά των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων της Saudi Aramco με drone και πύραυλο, ο Trump δεν έδρασε, λέγοντας πως το Ιράν στόχευε τους Σαουδάραβες και όχι τους Αμερικάνους.
Αυτό ήταν ένα σημείο καμπής στη σύγχρονη ιστορία της Μέσης Ανατολής. Ταρακούνησε τους παραδοσιακούς συμμάχους της Ουάσιγκτον στην περιοχή, τη Σαουδική Αραβία πρώτα και κύρια, αλλά και το Ισραήλ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και την Τουρκία, σύμμαχο του ΝΑΤΟ.
Αυτό οδήγησε σταδιακά σε προσπάθειες αποκλιμάκωσης της ενδοπεριφερειακής διαμάχης. Το εμπάργκο που επέβαλαν Σαουδική Αραβία-ΗΑΕ εναντίον του Κατάρ, του αμήχανου εμιράτου του Περσικού Κόλπου που κατηγόρησαν ότι είναι φιλικό προς το Ιράν και υποστηρίζει τις ισλαμιστικές προσπάθειες αλλαγής καθεστώτος στον Κόλπο, έληξε πέρυσι. Το Κατάρ φιλοξενεί τη μεγαλύτερη αεροπορική βάση των ΗΠΑ στην ευρύτερη Μέση Ανατολή.
Αλλά τώρα υπάρχει μια ολοένα και αυξανόμενη υπόθεση ότι οι ΗΠΑ και το Ιράν πρόκειται να αναβιώσουν το ΚΟΣΔ – στο παρά πέντε. Το Ιράν εξακολουθεί να επιμένει για παραχωρήσεις που ο Biden δεν μπορεί να κάνει, αλλά με περιθώρια ανατροπής. Ο Ιρανός υπουργός Εξωτερικών, σε συνέντευξή του στους FT, πρότεινε πως μια δήλωση του αμερικανικού Κογκρέσου ή των ηγετών του ότι μια νέα συμφωνία δεν θα καταργηθεί στο μέλλον από την Ουάσιγκτον, θα βοηθούσε τα πράγματα.
Οποιαδήποτε νέα συμφωνία δεν θα είχε τόση αξία όσο το ΚΟΣΔ του 2015, για τον απλό λόγο ότι η Τεχεράνη διαθέτει πλέον τεχνολογία και τεχνικές που δεν είχε τότε. Οι γείτονες του Ιράν ενεργούν σαν να έχουν έτσι τα πράγματα και ότι μια νέα συμφωνία δεν θα ενεργεί ενάντια στη σφαίρα σιιτικής αραβικής επιρροής του Ιράν, ειδικά σε όλη την Ανατολή: στο Ιράκ, τη Συρία και τον Λίβανο.
Ως εκ τούτου, βρίσκεται σε εξέλιξη μια κίνηση πραγματισμού. Ο πρόεδρος της Τουρκίας Tayyip Erdogan, επί μακρόν στην ισλαμιστική πλευρά του περιφερειακού αγώνα κατά της Αιγύπτου και του Κόλπου, βρέθηκε στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και σχεδιάζει να επισκεφθεί τη Σαουδική Αραβία, ενώ επίσης προσπαθεί να διορθώσει τις σχέσεις με την Αίγυπτο και το Ισραήλ (ο Ισραηλινός πρόεδρος Isaac Herzog πρόσφατα σε μια ιστορική επίσκεψη στα ΗΑΕ, αναμένεται να επισκεφθεί σύντομα και την Τουρκία, μετά από μακρά ρήξη).
Οι χώρες του Κόλπου με επικεφαλής τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα θέλουν το έργο της ανοικοδόμησης της Συρίας, ενώ η Σαουδική Αραβία που δεκαετίες αγνοούσε το κατά πλειοψηφία σιιτικό Ιράκ, χρησιμοποιεί διπλωματικές μεθοδεύσεις για να το προσελκύσει.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες προσέχουν τις φιλοδοξίες της Ρωσίας —του αμφίβολα τυχερού κυρίου της Συρίας από το 2015— και ιδιαίτερα της Κίνας, με την τεχνολογία και την Πρωτοβουλία Ζώνης και Δρόμου που περικλείει την περιοχή. Υποβαθμίζουν την ιστορική συμμαχία με τις ΗΠΑ και διαφοροποιούνται. Διερευνούν πώς να αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον ρεαλιστικά, μέσω του εμπορίου, των επενδύσεων και της διπλωματίας.
Παραδόξως, η περιοχή αρχίζει να μοιάζει με αυτό που ήθελε το 2015 το τότε αφεντικό του Biden, ο Barack Obama. Όπως είπε ο Obama, πρέπει «να πούμε στους φίλους μας καθώς και στους Ιρανούς ότι πρέπει να βρουν έναν αποτελεσματικό τρόπο για να μοιραστούν τη γειτονιά και να καθιερώσουν ένα είδος ψυχρής ειρήνης».