Ο νικητής τα παίρνει όλα. Ο Boris Johnson κέρδισε το δημοψήφισμα για τη συμμετοχή του Ηνωμένου Βασιλείου στην ΕΕ πριν από περίπου πέντε χρόνια, στη συνέχεια κέρδισε την ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος τον Ιούλιο του 2019, κατέληξε σε συμφωνία με την ΕΕ τον Οκτώβριο και κέρδισε μια αποφασιστική νίκη υπό το πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα του Ηνωμένου Βασιλείου στις γενικές εκλογές του Δεκεμβρίου. Ξαναέφτιαξε τη χώρα του. Την ξαναέφτιαξε όμως προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο; Αύξησε ή ελαχιστοποίησε τις ευκαιρίες για τον βρετανικό λαό; Αύξησε ή μείωσε την επιρροή και την ευημερία του Ηνωμένου Βασιλείου; Η απάντησή μου σε όλα αυτά τα ερωτήματα είναι «το δεύτερο». Αλλά παραδέχομαι πως είναι νωρίς ακόμα.
Κάτι που προέκυψε γρήγορα (και δεν εξέπληξε κανέναν ενημερωμένο άνθρωπο) είναι πως οι υπέρμαχοι του Brexit είχαν παρεξηγήσει την ΕΕ. Ο Anand Menon της πρωτοβουλίας UK in a Changing Europe στο King’s College σημειώνει πως ο Dominic Raab (νυν υπουργός Εξωτερικών) δήλωσε τον Απρίλιο του 2016 πως «μπορούμε να έχουμε σωστό έλεγχο των συνόρων μας αλλά δεν χρειάζεται να μας δεσμεύουν όλοι αυτοί οι καταπιεστικοί κανονισμοί… και οπωσδήποτε δεν είναι προς το συμφέρον των Ευρωπαίων να εγείρουν εμπορικά εμπόδια». Η ΕΕ διαφώνησε. Τώρα υπάρχουν πολλά εμπόδια, τα οποία θα παραμείνουν.
Ο λόγος για αυτό το προβλέψιμο αποτέλεσμα ήταν πως τα μέλη θεωρούν τη διατήρηση της νομικής τάξης της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της ενιαίας αγοράς, ως αλληλεπικαλυπτόμενο συμφέρον. Αυτό γίνεται ξεκάθαρο στο “EU-UK 2030”, ένα έγγραφο της ίδιας μονάδας. Σκεφτείτε τη Δανία για παράδειγμα, για την οποία το Ηνωμένο Βασίλειο είναι και καλός φίλος αλλά και ο τέταρτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος. Αλλά η Δανία έχει τουλάχιστον έξι φορές περισσότερες επιχειρηματικές συναλλαγές με την υπόλοιπη ΕΕ απ’ ό,τι με το ΗΒ. Το οικονομικό ίδιο συμφέρον σήμαινε τη διατήρηση της αγοράς της ΕΕ και όχι τη διευκόλυνση του ΗΒ. Το ίδιο ισχύει και για άλλα μέλη. Η ΕΕ πάντα έρχεται πρώτη για όλα τα μέλη.
Όπως, επίσης, σημειώνει σαρδόνια ο Menon, «ήταν περίεργο που μια ομάδα οπαδών της ιδεολογικής καθαρότητας περίμεναν οι συνομιλητές τους να είναι ιδεολογικά ευέλικτοι και πραγματιστές». Είναι ξεκάθαρο πως μέχρι τώρα το Brexit έχει ενισχύσει την ΕΕ, δεν την έχει αποδυναμώσει. Ο Menon σημειώνει πως «ακόμα και η Marine Le Pen κατάλαβε γρήγορα πως το Brexit δεν θα έκανε τίποτα για να αυξήσει τη στήριξη για ένα Frexit». Έτσι, τα μέλη της ΕΕ πάλεψαν για να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους, όπως θα έπρεπε να περιμένουν οι Βρετανοί πολιτικοί.
Το ότι ο Johnson ήθελε και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο ήταν ένας ανόητος λεονταρισμός, όπως και η άποψη του David Frost, του επικεφαλής διαπραγματευτή του, πως η ΕΕ θα «πρέπει να αποβάλει οποιαδήποτε μνησικακία απέναντί μας που φεύγουμε και αντίθετα να δημιουργήσει μια φιλική σχέση μεταξύ δυο ισότιμων κυρίαρχων». Φυσικά, θα ήταν ευκολότερο να συμβεί αυτό εάν ο Johnson δεν είχε πει ψέματα για τις επιπτώσεις της συμφωνίας του για το εμπόριο μεταξύ της Βόρειας Ιρλανδίας και του υπόλοιπου ΗΒ και αν δεν είχε το θράσος να προσπαθήσει να την απαρνηθεί. Η ΕΕ δικαίως τον θεωρεί ασόβαρο και αναξιόπιστο.
Όσο για την «ισότιμη κυριαρχία», το ΗΒ και η ΕΕ μπορεί να είναι επισήμως κυρίαρχα ισότιμες. Αλλά απέχουν πολύ από το να είναι ισότιμες. Η οικονομία του ΗΒ είναι το ένα πέμπτο αυτής της ΕΕ και η εξάρτησή του από το εμπόριο με την ΕΕ είναι πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι αντίστροφα. Αυτές είναι οι πραγματικότητες της σχετικής ισχύος. Ένας ρεαλιστής, όπως ο βικτωριανός πρωθυπουργός Palmerston, θα το είχε καταλάβει αυτό. Γιατί δεν μπορεί να το καταλάβει ο Frost;
Είναι αναπόφευκτο, ιδιαίτερα ενόψει της διαφαινόμενης επιθυμίας της κυβέρνησης του ΗΒ για ένταση με την ΕΕ, πως οι σχέσεις θα παραμείνουν δηλητηριώδεις για το αόριστο μέλλον. Είναι επίσης αναπόφευκτο πως το ΗΒ θα χάσει περισσότερα απ’ αυτό απ’ ότι η ΕΕ.
Και τα οικονομικά αποτελέσματα; Το Brexit φυσικά δεν είναι το μόνο σοκ που έπληξε την οικονομία τα τελευταία πέντε χρόνια. Το άλλο είναι η Covid-19. Αλλά αξίζει να σημειωθεί πως μεταξύ του β’ τριμήνου του 2016 και του α’ τριμήνου του 2021 η οικονομία του ΗΒ συρρικνώθηκε κατά 4,3%. Η επίδοση της Ιταλίας ήταν παρόμοια. Αλλά η οικονομία της ευρωζώνης αναπτύχθηκε κατά 1,3% την περίοδο αυτή. Το Brexit επέφερε επίσης ένα μεγάλο αρχικό σοκ στους όγκους του εμπορίου. Έκτοτε υπήρξε ανάκαμψη, αλλά το εμπόριο του ΗΒ θα καταλήξει να είναι μικρότερο απ’ όσο θα ήταν διαφορετικά. Η επίπτωση αυτού θα συσσωρευθεί με την πάροδο του χρόνου και θα εμφανιστεί ως χειρότερη οικονομική επίδοση απ’ ό,τι θα είχε διαφορετικά η χώρα.
Αυτό εγείρει ένα ερώτημα: τι τελικά θα σημαίνει το «να ανακτήσουμε τον έλεγχο»;
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Brexit ήρε τους περιορισμούς στην κυβέρνηση. Οι Βρετανοί πρωθυπουργοί με μεγάλες πλειοψηφίες πάντα μπορούσαν να κάνουν τα περισσότερα από αυτά που ήθελαν, αρκεί να διατηρούσαν την κοινοβουλευτική στήριξη. Τώρα η κυβέρνηση δεν χρειάζεται να ανησυχεί ούτε για τους κανόνες της ΕΕ. Άρα, η κυβέρνηση (για την οποία ψήφισε το 44% του εκλογικού σώματος) μπορεί να δρα ακόμα πιο ελεύθερα απ’ ό,τι προηγουμένως. Αυτή η μορφή συλλογικού ελέγχου μπορεί να σημαίνει πολλά για πολλούς. Ωστόσο, στους πολλούς τομείς όπου απαιτείται η διεθνής συνεργασία, το Brexit δεν έχει αυξήσει τον έλεγχο στις επιλογές του ΗΒ. To HB εξακολουθεί να χρειάζεται να πείσει άλλες χώρες. Αλλά τώρα δεν έχει μια πλατφόρμα εντός της ΕΕ για να το κάνει.
Και ο βρετανικός λαός; Έχουν ξαναπάρει τον έλεγχο της ζωής τους; Το λιγότερο που έχει συμβεί είναι πως οι επιχειρήσεις που εμπορεύονται με την ΕΕ και ο κόσμος που θέλει να δουλέψει και να σπουδάσει εκεί έχει χάσει πολύ μεγάλο μέρος του ελέγχου, δεν το έχει ανακτήσει.
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι θα νομίσουν οι επόμενες γενικές. Αλλά για μένα σήμερα οι υποσχέσεις του Brexit μού φαίνονται άπιαστες. Δεν θα αυξήσει τον έλεγχο αλλά θα τον μειώσει εκεί που έχει περισσότερο σημασία για τους ιδιώτες και ακόμα και για το δημόσιο γενικότερα. Επιδέξιοι δημαγωγοί μετέτρεψαν τη δημόσια δυσαρέσκεια σε έχθρα προς την ΕΕ, η οποία ως επί το πλείστον δεν ευθυνόταν για αυτά που απεχθανόταν ο κόσμος, εκτός της μετανάστευσης. Οι στατιστικές του ΗΒ είναι πολύ φτωχές ως προς αυτό: ο αριθμός των πολιτών της ΕΕ που επιζητούσαν ένα στάτους «μόνιμης εγκατάστασης» ήταν 5,3 εκατ. μέχρι τον Μάρτιο του 2021, πολύ μεγαλύτερος απ’ όσο αναμενόταν. Αλλά το εντυπωσιακό είναι πως οι εισροές μεταναστών από τον υπόλοιπο κόσμο έχουν τώρα εκτιναχθεί, την ώρα που μειώνονται αυτές από την ΕΕ.
Πιο μακροπρόθεσμα, το Brexit πιθανότατα θα βλάψει το ΗΒ, ίσως και να το διασπάσει, ενώ θα ενισχύσει την αλληλεγγύη της ΕΕ. Αν συμβεί αυτό, οπωσδήποτε θα κριθεί ως πύρρειος νίκη.