Σήμερα, οι άνθρωποι και το ζωικό κεφάλαιο που εκτρέφουμε για τροφή αποτελούν το 96% όλων των θηλαστικών στον πλανήτη. Επιπλέον, το 70% όλων των πτηνών που είναι σήμερα ζωντανά, είναι πουλερικά –κυρίως τα κοτόπουλα που τρώμε. Οι ρυθμοί εξαφάνισης θεωρείται πως είναι 100 με 1.000 φορές υψηλότεροι απ’ ότι ήταν τα τελευταία δεκάδες εκατομμύρια χρόνια. Όλα αυτά αποτελούν ένα μικρό μόνο μέρος της γενικότερης επίπτωσης που έχουμε στη βιόσφαιρα, του πλανήτη μας, του συνόλου όλων των οικοσυστημάτων του.
Η ανθρωπότητα έχει γίνει ένας κούκος στη φωλιά του πλανήτη. Η δραματική επιτυχία μας στην αύξηση του πλούτου και του αριθμού μας έχει δημιουργήσει μια νέα εποχή, που κάποιες φορές αποκαλείται «Ανθρωπόκαινος». Αυτός ο χαρακτηρισμός μπορεί να είναι υπερβολικός. Αλλά δεν είναι υπερβολή ότι οι δραστηριότητες μας αναδιαμορφώνουν τη ζωή στον πλανήτη. Το ερώτημα είναι όμως αυτό: αν θέλουμε να αντιστρέψουμε τις απειλές αυτές, τι πρέπει να κάνουμε και τι να εγκαταλείψουμε;
Τα αξιοπρόσεκτα στοιχεία που αναφέρονται πιο πάνω, προέρχονται από τον πρόλογο του David Attenborough σε μελέτη καθορισμού των οικονομικών της βιοποικιλότητας, του Σερ Partha Dasgupta του πανεπιστημίου Cambridge. Όπως υποστηρίζει ο Dasgupta, δεν είναι πλέον δυνατό να εξαιρεθεί η φύση από την οικονομική μας ανάλυση. Όπως αναφέρει, «στον πυρήνα τους, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν διαφέρουν από αυτά που αντιμετώπιζαν οι πρόγονοι μας: πώς να βρούμε ισορροπία μεταξύ αυτού που παίρνουμε από τη βιόσφαιρα και αυτού που αφήνουμε πίσω για τους απογόνους μας. Ενώ, όμως, οι μακρινοί μας πρόγονοι ήταν ανίκανοι να επηρεάσουν το σύστημα της γης συνολικά, εμείς όχι μόνο είμαστε ικανοί να το κάνουμε, αλλά το κάνουμε κιόλας».
Σε μια συναρπαστική πρόσφατη διάλεξη για την «Τεχνο-αισιοδοξία, την αλλαγή συμπεριφοράς και τα πλανητικά όρια», ο Βρετανός οικονομολόγος Λόρδος Adair Turner αντιμετωπίζει ευθέως το ερώτημα του πώς μπορούμε να διαχειριστούμε καλύτερα τις προκλήσεις. Σημειώνει δυο εναλλακτικές προσεγγίσεις. Η μία, που θα την ονόμαζα «προς τα εμπρός και προς τα πάνω», βασίζεται στην πίστη πως η ανθρώπινη ευφυία θα βρει τρόπο να λύσει τα προβλήματα που δημιουργεί η ανθρώπινη ευφυία. Η άλλη, την οποία αποκαλώ «μετανοείτε, έρχεται το τέλος», βασίζεται στην πεποίθηση πως για να επιβιώσουμε πρέπει να εγκαταλείψουμε όλους τους άπληστους τρόπους μας.
O Turner, με χρήσιμο τρόπο, μετατρέπει αυτές τις αντιφατικές συμπεριφορές σε εμπειρικά ερωτήματα: τι θα είναι αποτελεσματικό και σε τι χρονικό ορίζοντα; Απαντώντας στα ερωτήματα αυτά, διαχωρίζει το φυσικό από το βιολογικό σύστημα.
Το πρώτο είναι αυτό που μας παρέχει εργασία, θέρμανση και ψύξη. Η μεγάλη πρόκληση εδώ είναι η εξάρτησή μας στο ορυκτό φως, υπό τη μορφή ορυκτών καυσίμων και των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Το δεύτερο μας παρέχει την τροφή που τρώμε, καθώς και κάποια υφάσματα. Ο ήλιος, το νερό, τα ορυκτά και η ατμόσφαιρα είναι, βεβαίως, στοιχειώδη για τη ζωή. Αλλά για να μετασχηματιστούν αυτά σε ζωή, εμπλέκεται η βιοχημεία – η παραγωγή σύνθετων μορίων από την ίδια τη ζωή.
Το βιβλίο με τίτλο «Making Mission Possible: Delivering a Net-Zero Economy», που εξέδωσε τον Σεπτέμβριο του 2020 η Επιτροπή Ενεργειακής Μετάβασης, όπως σημειώνει ο Turner, παρουσιάζει ένα ευλογοφανές μονοπάτι προς τις καθαρές μηδενικές εκπομπές μέχρι το 2050. Στον πυρήνα του βρίσκεται μια στροφή προς την εξάρτηση από το προσπίπτον φως και αέρα, υπό τη μορφή ηλεκτρισμού παραγόμενου από ηλιακή και αιολική ενέργεια. Αυτό θα συνδυάζεται με μπαταρίες, υδρογόνο και άλλες μορφές αποθήκευσης, καθώς και από τον ρόλο που θα έχουν η βιοενέργεια και ο άνθρακας μεσοπρόθεσμα. Χάρη στην κατάρρευση του κόστους της ανανεώσιμης ενέργειας, αυτή η μετάβαση είναι πλέον και εφικτή και φθηνή. Ο μετασχηματισμός ορισμένων κλάδων, όπως αυτών του σιδήρου και του χάλυβα, θα είναι ακριβός. Αλλά οι κλάδοι αυτοί δεν είναι τόσο μεγάλοι ώστε να αλλάξουν τη μεγάλη εικόνα.
Εν συντομία, η φυσική της ενεργειακής μετάβασης είναι απλή. Η δυσκολία είναι η έλλειψη χρόνου. Χρειάζεται να κάνουμε τεράστια πρόοδο προς τις χαμηλότερες εκπομπές την επόμενη δεκαετία. Αλλά δεν μπορούμε να ανανεώσουμε ολόκληρη την υποδομή μας σε ένα τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Άρα, βραχυπρόθεσμα, πολλοί θα χρειαστεί να περιορίσουν την κατανάλωση τους. Αλλά, μακροπρόθεσμα, οι τεχνο-αισιόδοξοι θα αποδειχθεί πως έχουν δίκιο για την ενεργειακή μετάβαση.
Δυστυχώς, δεν έχουν (ακόμα) δίκιο για την μετάβαση των τροφίμων. Το πρόβλημα δεν είναι η ενέργεια που χρειαζόμαστε για τα τρόφιμα, που είναι μόλις 6% του συνόλου της ανθρώπινης ενεργειακής χρήσης εκτός τροφίμων. Το πρόβλημα είναι πως η φωτοσύνθεση και η μετατροπή φυτών σε κρέας από ζώα είναι ενεργειακά μη αποδοτική. Άρα, η βιοχημεία εξηγεί γιατί η ανθρωπότητα έπρεπε να καταλάβει τόσο μεγάλο μέρος του πλανήτη. Χρειάζονται τεράστιες εκτάσεις των ηλιακών υποδοχέων που ονομάζονται φυτά για να παραχθεί αρκετή τροφή και η γεωργία επίσης εκπέμπει μεγάλους όγκους αερίων του θερμοκηπίου.
Ο Turner προτείνει ένα μείγμα τριών λύσεων για να λυθεί αυτό το τεράστιο πρόβλημα. Η πρώτη είναι να υπάρξουν τεράστιες βελτιώσεις στη γεωργική πρακτική. Για παράδειγμα, καταστρέφουμε γη και την αντικαθιστούμε με νέα γη που την παίρνουμε από άλλους χρήστες. Η γενετική μηχανική οπωσδήποτε θα παίξει ρόλο εδώ. Η δεύτερη είναι να υπάρξουν αλλαγές στη διατροφή, ιδιαίτερα να υπάρξει στροφή από την κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων. Η τρίτη είναι να υπάρξουν ριζοσπαστικές αλλαγές στην τεχνολογία, μετατρέποντας τελικά την παραγωγή τροφής σε απλώς μια ακόμα βιομηχανική διαδικασία.
Συνοψίζοντας, βρισκόμαστε σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι. Στη δική μας γενιά έπεσε ο κλήρος να αναλάβουμε την ευθύνη για τον πλανήτη συνολικά. Αναμφίβολα μεγάλο μέρος της απάντησης πρέπει να είναι μια σωστά κατευθυνόμενη τεχνολογική αλλαγή, αφού καμία πιθανή πολιτική διαδικασία, πόσω μάλλον μια δημοκρατική διαδικασία, δεν θα ανταποκριθεί στις προκλήσεις αυτές αντιστρέφοντας δυο αιώνες αυξημένες ενεργειακής χρήσης. Η ανθρωπότητα δεν θα επιστρέψει στην προ-μοντέρνα ύπαρξη της, όταν η ζωή ήταν άσχημη, βίαιη και της έλλειπαν σχεδόν τα πάντα. Αλλά, δεδομένου του πού βρισκόμαστε τώρα, σε όρους της επίπτωσης που έχουμε στη βιόσφαιρα, θα πρέπει επίσης να αλλάξουμε τη συμπεριφορά μας, τουλάχιστον βραχυμεσοπρόθεσμα.
Το αν θα μπορέσουμε να συμφωνήσουμε και να εφαρμόσουμε μια τόσο ριζοσπαστική διόρθωση είναι ένα ερώτημα. Μέχρι στιγμής δεν έχουμε δείξει ικανότητα να επιλύσουμε αυτή την τεράστια πρόκληση για τη συλλογική δράση. Αλλά η ανάγκη είναι εμφανής. Δεν πρέπει να συνεχίσουμε να συμπεριφερόμαστε όπως κάναμε.
Πολλοί από εμάς θα πρέπει να αλλάξουμε τη συμπεριφορά μας και τη μεγαλύτερη αλλαγή θα πρέπει να την κάνουν οι πλουσιότεροι από εμάς.