O Αυστραλός ιολόγος σερ Φρανκ Μακφάρλαν Μπάρνετ διακήρυξε το 1962 ότι μια από τις πιο σημαντικές κοινωνικές επαναστάσεις στην ιστορία ήταν η «ουσιαστική εξάλειψη» των μολυσματικών ασθενειών. Ο Μπάρνετ κέρδισε το βραβείο Νόμπελ στην ιατρική. Ήταν σπουδαίος άνθρωπος. Αλλά έκανε λάθος.
O SARS-CoV-2 είναι πιθανότατα ο τρίτος κορωνοϊός που μεταδόθηκε από τις νυχτερίδες στους ανθρώπους μετά το 2002. Το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) σκότωσε τουλάχιστον 774 ανθρώπους μετά την εμφάνισή του στην επαρχία Γκουανγκντόνγκ της Κίνας. Το πιθανότερο είναι ότι προήλθε από νυχτερίδες και μόλυνε ανθρώπους μέσω μοσχογαλών. Το 2012, ο ιός MERS (αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής), ο οποίος εντοπίστηκε πρώτη φορά στη Σαουδική Αραβία, εξαπλώθηκε στους ανθρώπους από νυχτερίδες μέσω καμηλών.
Μεταξύ 1940 και 2004, ως και 335 νέες μολυσματικές ασθένειες εμφανίστηκαν σε ανθρώπους, με το 60% να μεταπηδούν από ζώα στα λεγόμενα περιστατικά διάχυσης (spillover), σύμφωνα με ανάλυση που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature. Στα περιστατικά διάχυσης, το 72% αφορούσε ζώα της άγριας φύσης.
Το 1962 ήταν εύκολο να πιστέψει κανείς ότι ο Μπάρνετ είχε δίκιο. Τον 19ο αιώνα, η καλύτερη διατροφή, τα σπίτια χωρίς αρουραίους, το καθαρό νερό και τα αποχετευτικά συστήματα είχαν ήδη περιορίσει δραματικά τις μολυσματικές ασθένειες. Την εποχή που έκανε την πρόβλεψή του ο Μπάρνετ, τα αντιβιοτικά και τα εμβόλια είχαν κάνει περαιτέρω θαύματα. Μέσα σε δύο δεκαετίες, η ευλογιά εξαλείφθηκε και η πολιομυελίτιδα εξαφανίστηκε από τα πιο ανεπτυγμένα έθνη.
Ο Μπάρνετ δεν είχε λάβει υπόψη του αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε το παράδοξο της εξέλιξης. Για κάθε βήμα προόδου, από την ταχύτητα των ταξιδιών μέχρι τον βαθμό έντασης της αγροτικής παραγωγής, υπάρχουν κρυφοί κίνδυνοι.
Ακριβώς οι ίδιοι παράγοντες οι οποίοι μας επιτρέπουν να δημιουργούμε πλεονάσματα τροφίμων και εμβόλια mRNA, μας εκθέτουν στον κίνδυνο πανδημιών χειρότερων από αυτήν που βιώνουμε σήμερα. Όσο περισσότερο οι άνθρωποι αποσταθεροποιούν τον πλανήτη, μέσω της αποψίλωσης των δασών, της καταστροφής της βιοποικιλότητας και της αύξησης της θερμοκρασίας, τόσο περισσότερο θα μας απειλούν τα παθογόνα.
Σκεφτείτε για παράδειγμα τη γεωργία. Ο ανθρώπινος πολιτισμός όπως τον ξέρουμε δεν θα ήταν δυνατός, αν οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δεν είχαν εγκατασταθεί σε χωριά. Αλλά οι συνθήκες αυτές ήταν ιδανικές και για τη μεταπήδηση παθογόνων από εξημερωμένα ζώα στους ανθρώπους. Η γρίπη μπορεί να εξελίχθηκε από την γρίπη των πτηνών, ενώ η ιλαρά μπορεί να προήλθε από την πανώλη των βοοειδών. Tώρα πολλοί από εμάς ζουν σε πυκνοκατοικημένες μεγαλουπόλεις, οι οποίες είναι ιδανικές για την ανταλλαγή γνώσης, αλλά και για την εξάπλωση παθογόνων.
Οι πιο εξελιγμένες γεωργικές τεχνικές επέτρεψαν στους ανθρώπους να αυξήσουν την παραγωγή και να θρέψουν ολοένα και πιο διογκούμενες κοινωνίες. Αψηφώντας τις συστάσεις του Τόμας Μάλθους, πολλαπλασιαστήκαμε από τα 900 εκατομμύρια στις αρχές του 19ου αιώνα στα 7,8 δισεκατομμύρια σήμερα. Πλέον, μόνο λίγα θηλαστικά, συμπεριλαμβανομένων των αγελάδων και των ποντικιών, μας ξεπερνούν.
H εντυπωσιακή αυτή αναπαραγωγική επιτυχία έχει και ένα μειονέκτημα. Από τη σκοπιά των παράσιτων, δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από τη μόλυνση των ανθρώπων. Με τα λόγια των Πάουλ και Αν Έρλιχ, οι οποίοι προειδοποίησαν για «πληθυσμιακή βόμβα» πριν από περισσότερα από 50 χρόνια, η διείσδυση στον οργανισμό του homo sapiens μοιάζει με το «να κερδίζεις το λαχείο».
Η καταπάτηση του φυσικού περιβάλλοντος είναι ένας ακόμα παράγοντας κινδύνου. Καθώς οι οικισμοί κινούνται πιο κοντά στα δάση και στα άγρια ζώα που ζουν σε αυτά, τα παθογόνα είναι πιο πιθανό να μεταπηδήσουν από είδος σε είδος.
Ο ιός Μάρμπουργκ και o ΗΙV, ένας ιός που έχει σκοτώσει περίπου 33 εκατομμύρια ανθρώπους, προήλθαν από πρωτεύοντα θηλαστικά. Οι ζωονοσογόνες ασθένειες δεν περιορίζονται στις τροπικές χώρες. H εξάπλωση των αστικών πληθυσμών στις ΗΠΑ δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη μεταπήδηση της βορρελίωσης, μιας ασθένειας που μπορεί να προκαλέσει παράλυση, από τα τσιμπούρια στους ανθρώπους. Η κλιματική αλλαγή διευρύνει το πεδίο στο οποίο μπορούν να επιβιώσουν πιθανοί ξενιστές ασθενειών.
Τα παθογόνα λατρεύουν επίσης την ταχύτητα. Η τρίτη βουβωνική πανώλη μπορεί να είχε περιοριστεί στη νότια Κίνα, αν δεν είχε φτάσει στα λιμάνια της Καντόνιας και του Χονγκ Κονγκ το 1894. Η έλευση των ατμόπλοιων μετέφερε την ασθένεια στα μεγαλύτερα λιμάνια του κόσμου, σκοτώνοντας περισσότερα από 10 εκατομμύρια ανθρώπους. Τα αεροσκάφη είναι επιταχυντές του παθογόνου.
Σήμερα, μια νέα ασθένεια μπορεί να μεταπηδήσει από ένα ζώο στον άνθρωπο στη Λατινική Αμερική, στην Κεντρική Αφρική ή στη Νοτιοανατολική Ασία και να βρίσκεται οπουδήποτε στη Γη την ίδια ημέρα.
Πολλά από όσα πρέπει να κάνουμε, είναι προφανή. Πρέπει να σταματήσουμε να εμπορευόμαστε εξωτικά είδη, ιδίως αν καταλήγουν στο πιάτο μας. Πρέπει να επιβάλουμε αυστηρές ρυθμίσεις στις αγορές όπου πωλούνται ζώα. Πρέπει να σταματήσουμε να εκτρέφουμε βιζόν και άλλα ζώα για τη γούνα τους.
Πρέπει να επενδύσουμε σε συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, ώστε να μπορεί να ελεγχθεί και να εντοπιστεί το ξέσπασμα μιας ασθένειας. Πρέπει να ρίξουμε χρήματα σε πλατφόρμες εμβολίων και στην παραγωγή εμβολίων, ώστε αν ξεσπάσει μια ασθένεια να μπορεί να εξουδετερωθεί γρήγορα.
Πάνω από όλα, πρέπει να σταματήσουμε την καταστροφή της φύσης, η οποία απελευθερώνει παθογόνες δυνάμεις τις οποίες δεν μπορούμε να ελέγξουμε.