«Για πρώτη φορά αυτόν τον αιώνα, μεταξύ των χωρών με περισσότερους από 1 εκατ. κατοίκους, υπάρχουν τώρα λιγότερες δημοκρατίες απ’ ότι μη δημοκρατικά καθεστώτα».
Αυτή η στενάχωρη πρόταση περιλαμβάνεται στην εργασία του ιστορικού του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Tim Garton Ash, με τίτλο «Το μέλλον του Φιλελευθερισμού (The future of Liberalism)». Η παρατήρηση αντανακλά αυτό που ο Larry Diamond του Πανεπιστημίου Stanford χαρακτηρίζει ως «δημοκρατική ύφεση». Η εκλογή του Joe Biden ως προέδρου των ΗΠΑ αποτελεί ανακούφιση. Αλλά δεν έχει τελειώσει ακόμα η ιστορία.
Για να κατανοήσει κανείς τι συμβαίνει, θα πρέπει να συνδέσει τα πολιτικά με τα οικονομικά. Ο Branko Milanovic, ειδήμονας σε θέματα ανισότητας, το έπραξε αυτό στο «Capitalism Alone» που δημοσιεύθηκε πέρυσι. Ο καπιταλισμός έχει θριαμβεύσει, υποστηρίζει. Έχει δίκιο: η οικονομία της αγοράς πράγματι θριαμβεύει. Αλλά, όπως προσθέτει, οι καπιταλιστικές οικονομίες συνοδεύονται από δυο διακεκριμένα πολιτικά συστήματα στις ηγετικές οικονομίες: το «φιλελεύθερο» μοντέλο των ΗΠΑ και των συμμάχων τους, που απασχολεί τους κ. κ. Garton Ash και Diamond, και το «πολιτικό» μοντέλο της Κίνας.
Ο κ. Molanovic υποστηρίζει ορθά πως η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι από μόνη της κάτι καλό και επίσης επιτρέπει την ειρηνική αυτό-διόρθωση. Ο κόσμος επιθυμεί πράγματι ελευθερία και οι Αμερικάνοι ψηφοφόροι απέρριψαν τον Donald Trump.
Οι Κινέζοι δεν μπορούν να κάνουν το ίδιο με τον πρωθυπουργό Xi Jinping. Το επιχείρημα υπέρ του «πολιτικού καπιταλισμού» είναι ουσιαστικό: δουλεύει. Η άνοδος της Κίνας υπήρξε πράγματι εξαιρετική. Και πολλοί το έχουν παρατηρήσει. Μια πρόσφατη δημοσκόπηση του Pew Research Center δείχνει πως πολλοί περισσότεροι Ευρωπαίοι θεωρούν τώρα πως η Κίνα είναι η ηγετική οικονομία, απ’ ότι αυτοί που θεωρούν πως είναι οι ΗΠΑ, αν και οι Ιάπωνες και οι Νοτιοκορεάτες διαφωνούν.
Ο διαχωρισμός που κάνει ο κ. Milanovic είναι χρήσιμος, αλλά απλοϊκός. Υπάρχει και μια τρίτη πολιτική εκδοχή του καπιταλισμού: ο δημαγωγικός αυταρχικός καπιταλισμός. Αυτός μπορεί να προκύψει από έναν κομμουνισμό που έχει καταρρεύσει, όπως στη σημερινή Ρωσία, ή από μια αποδυναμωμένη δημοκρατία, όπως στη Βραζιλία ή στην Τουρκία. Ο δημαγωγικός αυταρχικός καπιταλισμός είναι ένα υβρίδιο. Όπως στο κινεζικό σύστημα του γραφειοκρατικού αυταρχικού καπιταλισμού, ο ηγέτης είναι υπεράνω του νόμου και δημοκρατικά μη υπόλογος, οι εκλογές είναι μια απάτη. Αλλά η εξουσία είναι προσωπική, όχι θεσμοθετημένη. Πρόκειται για διεφθαρμένη γκανγκστερική πολιτική. Βασίζεται στην προσωπική αφοσίωση συκοφαντών και συνεργατών. Συχνά ο πυρήνας αποτελείται από μέλη της οικογένειας, που θεωρούνται τα πιο αξιόπιστα όλων. Αυτό ήταν το πολιτικό σύστημα που ήθελε να καθιερώσει στις ΗΠΑ ο κ. Trump.
Τέτοιοι ηγέτες είναι σαν τις προνύμφες της σφήγκας που τρώνε την αράχνη από μέσα. Καταφέρουν να κερδίσουν στις εκλογές και τότε διαβρώνουν τα θεσμικά και πολιτικά οχυρώματα για να έχουν απεριόριστη προσωπική διακυβέρνηση. Ο κ. Trump έχει όλα τα σχετικά χαρακτηριστικά: η αλήθεια είναι αυτό που λέει αυτός ότι είναι· δίκαιες είναι οι εκλογές στις οποίες κερδίζει αυτός· και καλός αξιωματούχος είναι αυτός που είναι πιστός. Θέλει να είναι μονάρχης. Αυτό διαφέρει από το να λέμε πως θέλει να κυβερνήσει. Ούτε ο Νέρων ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα να κυβερνήσει. Αλλά οπωσδήποτε τυραννούσε.
Τα γεγονότα στις ΗΠΑ έχουν δείξει δυο κρίσιμα στοιχεία. Πρώτον, οι θεσμοί του πυρήνα των ΗΠΑ, περιλαμβανομένων των δικαστηρίων, αντιστάθηκαν στις προσπάθειές του να ανατρέψει τις εκλογές. Δεύτερον, ένα τεράστιο ποσοστό του Ρεπουμπλικανικού κόμματος υιοθέτησε το ψέμα του πως οι εκλογές ήταν στημένες. Αυτό τόνισε μια ακόμα πραγματικότητα των τελευταίων τεσσάρων ετών: η Ρεπουμπλικανική ηγεσία έδειξε απόλυτη υπακοή στον ηγέτη της, σχεδόν μέχρι την τελευταία στιγμή.
Αυτό δεν είναι κάποιο ατύχημα. Είναι το λογικό αποτέλεσμα της πολιτικής και οικονομικής στρατηγικής των «πλουτο-λαϊκιστών». Ο κ. Trump είναι ένα φυσικό αποτέλεσμα του στρατηγικού στόχου της τάξης των χορηγών: φοροαπαλλαγές και απορρύθμιση. Για να το πετύχουν αυτό, πρέπει να πείσουν μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού να ψηφίσει ενάντια στα οικονομικά του συμφέροντα, επικεντρωνόμενο στην κουλτούρα και στην ταυτότητα. Αυτή η στρατηγική ήταν αποτελεσματική και θα συνεχίσει να είναι αποτελεσματική: ο κ. Trump μπορεί να έφυγε, αλλά ο τραμπισμός όχι.
Ο κ. Biden είναι ένας αξιοπρεπής άνθρωπος. Αυτό που θέλει να κάνει εγχωρίως και διεθνώς έχει προφανή λογική. Αλλά θα αντιμετωπίσει μια αντιπολίτευση αποφασισμένη να τον κάνει να αποτύχει. Πράγματι, το να κάνει την κυβέρνηση να αποτύχει βρίσκεται στον πυρήνα της δεξιάς πολιτικής –αυτό και το να υποδαυλίζει την οργή της βάσης. Θα πρέπει να είναι κανείς τυφλός για να μην δει πού οδηγεί όλο αυτό. Οι χορηγοί δεν θα είναι οι πρώτοι πλούσιοι και ισχυροί άνθρωποι που θα πιστέψουν -λανθασμένα- πως μπορούν να ελέγξουν τους δημαγωγικούς δαίμονες στη δημιουργία των οποίων βοήθησαν και οι ίδιοι.
Όπως δείχνει η δημοσκόπηση του Pew, η πραγματικότητα των ΗΠΑ του κ. Trump έχει διαβρώσει την εμπιστοσύνη του κόσμου στην ικανότητα και αξιοπρέπειά της. Ο κ. Biden θα δυσκολευτεί πολύ να ανακτήσει εκείνη την εμπιστοσύνη, όχι επειδή δεν τον πιστεύει ο κόσμος, αλλά επειδή δεν πιστεύουν στη χώρα του. Και, με το μέλλον των ΗΠΑ ως φιλελεύθερης δημοκρατίας να παραμένει αβέβαιο, ο αγώνας εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σοβαρότατο πρόβλημα παγκοσμίως.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει όμως ένα μεγάλο πλεονέκτημα: τον βασικό αντίπαλό της. Όπως σημειώνει η Samantha Powers του Harvard, η δημοφιλία της Κίνας στις δημοσκοπήσεις της Gallup είναι κατά μέσο όρο στο 32% μεταξύ 130 χωρών. Και δεν έχει κουνηθεί ιδιαίτερα τα τελευταία δέκα χρόνια. Ο κόσμος σέβεται την Κίνα, αλλά δεν του αρέσει. Η Κίνα επίσης αντιμετωπίζει την πρόκληση της διατήρηση του οικονομικού δυναμισμού χωρίς ένα αξιόπιστο κράτος δικαίου.
Κανένα από τα κυρίαρχα συστήματα του σήμερα δεν λειτουργεί καλά. Ο καπιταλισμός είναι καινοτόμος, αλλά δημιουργεί τεράστιες κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι διαβρωμένη, ακόμα και στον πυρήνα της. Αλλά η αυταρχική πολιτική που την αμφισβητεί είναι πολύ χειρότερη.
Η ασύδοτη διακυβέρνηση από γκάνγκστερς ή στυγνούς γραφειοκράτες είναι βαθύτατα απογοητευτική, ακόμα και αν οι τελευταίοι είναι πολύ λιγότερο ανίκανοι. Όσοι από εμάς συνεχίζουμε να πιστεύουμε στην ελευθερία και στη δημοκρατία, ελπίζουμε πως ο κ. Trump ήταν το «καμπανάκι» που χρειαζόμασταν όλοι.
Αλλά αμφιβάλω. Δεν υπάρχει κανένας πιο τυφλός από τους πλούσιους εγωϊστές που αρνούνται να το δουν.