Μια μικρή πόλη στη Γερμανία λαμβάνει γράμμα από γερουσιαστές των ΗΠΑ, το οποίο την απειλεί με «συντριπτικές νομικές και οικονομικές κυρώσεις». Καθηγητές στην Οξφόρδη και στο Πρίνστον λένε σε μαθητές να υποβάλλουν εργασίες ανώνυμα, για να προστατευτούν από πιθανή σύλληψη για παραβίαση του κινεζικού νόμου.
Καλωσορίσατε στον κόσμο της εξωεδαφικότητας (extraterritoriality). Οι ΗΠΑ και η Κίνα επιζητούν ολοένα και περισσότερο την επέκταση της ισχύος του εγχώριου δικαίου στο εξωτερικό, αναγκάζοντας ξένες εταιρείες και ανθρώπους να ακολουθούν τις εντολές της Ουάσιγκτον ή του Πεκίνου. Η άνοδος της εξωεδαφικότητας είναι το τελευταίο σημάδι της θλιβερής πτώσης του παλιού μας φίλου, της βασισμένης σε κανόνες διεθνούς τάξης, υπό την οποία οι μεγάλες δυνάμεις υποκρίνονταν, τουλάχιστον, ότι ακολουθούν τους ίδιους κανόνες με όλους τους άλλους.
Στον κόσμο της εξωεδαφικότητας, υπάρχει μια ομάδα κανόνων για τις υπερδυνάμεις και μια άλλη για όλους τους υπόλοιπους. Η πραγματικότητα αυτή μοιάζει λιγότερο με τον 21ο αιώνα και περισσότερο με τον 19ο, κατά τον οποίο οι μεγάλες δυνάμεις επέβαλαν τη βούλησή τους σε άλλες χώρες.
Oι ΗΠΑ είναι αυτές που έχουν προχωρήσει περισσότερο στην εξωεδαφική εφαρμογή των νόμων. Το πιο σημαντικό τους όπλο είναι αυτό που δεν διαθέτει κανένα άλλο έθνος, η θέση του δολαρίου ως του παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος. Αυτό σημαίνει ότι μη Αμερικανοί χρησιμοποιούν συχνά το αμερικανικό χρηματοοικονομικό σύστημα και αυτό τους καθιστά ευάλωτους σε διώξεις με βάση το αμερικανικό δίκαιο. Σημαίνει επίσης ότι οι ΗΠΑ μπορούν να απειλήσουν ξένους με οικονομικές κυρώσεις παγκόσμιας εμβέλειας.
Aκόμα και κατά τη θητεία του Ομπάμα, οι ΗΠΑ χρησιμοποιούσαν αφειδώς την εξωεδαφική τους ισχύ. Απλά σκεφτείτε τα στελέχη ποδοσφαιρικών ομοσπονδιών από όλο τον κόσμο που συνελήφθησαν στην Ελβετία το 2015 και εκδόθηκαν για να δικαστούν στις ΗΠΑ. Το λάθος τους ήταν ότι πραγματοποίησαν συναλλαγές μέσω αμερικανικών τραπεζών.
Η κυβέρνηση Τραμπ έχει επιδείξει ακόμα μεγαλύτερο ενθουσιασμό στην επιβολή κυρώσεων. Μετά την καταστολή του φιλοδημοκρατικού κινήματος στο Χονγκ Κονγκ, οι ΗΠΑ έχουν βάλει στο στόχαστρο την Κάρι Λαμ, την επικεφαλής της κυβέρνησης του Χονγκ Κονγκ και κάποιους από τους συνεργάτες της. Η κα Λαμ παραδέχτηκε πρόσφατα ότι δυσκολεύεται να χρησιμοποιήσει πιστωτικές κάρτες.
Στο στόχαστρο των αμερικανικών κυρώσεων έχει βρεθεί και η Ρωσία, γι' αυτό και μπήκε στο κάδρο το γερμανικό λιμάνι του Σάσνιτζ. Εκεί είναι ελλιμενισμένα ρωσικά πλοία που συμμετέχουν στις εργασίες για την ολοκλήρωση του αμφιλεγόμενου αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2 προς τη Γερμανία. Το γεγονός προσέλκυσε το ενδιαφέρον των γερουσιαστών Τομ Κότον, Τεντ Κρουζ και Ρον Τζόνσον, οι οποίοι τον περασμένο μήνα έστειλαν γράμμα στην πόλη και σε γερμανική εταιρεία η οποία λαμβάνει μέρος στο έργο, απειλώντας τους με κυρώσεις.
Ο Μάικ Πομπέο, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, έχει προειδοποιήσει εταιρείες που συμμετέχουν στην κατασκευή του Nord Stream: «Αποχωρήστε τώρα, αλλιώς θα υποστείτε τις συνέπειες». Η πίεση αυτή έχει εξοργίσει Γερμανούς πολιτικούς, αλλά ταυτόχρονα ανησυχούν. Το αμερικανικό δίκαιο είναι τόσο ασαφές ώστε κάθε γερμανική τράπεζα ή νομική εταιρεία να μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπλέκεται στον Νord Stream και να τεθεί αντιμέτωπη με κυρώσεις.
Ενδεχομένως η πιο εντυπωσιακή εφαρμογή εξωεδαφικής επιβολής του αμερικανικού νόμου από την κυβέρνηση Τραμπ ήταν η σύλληψη της Μενγκ Γουανζού, CFO της κινεζικής Huawei, η οποία συνελήφθη στον Καναδά με την κατηγορία της παραβίασης αμερικανικών κυρώσεων στο Ιράν. Οι ΗΠΑ απαγόρευσαν επίσης την πώληση αμερικανικών τσιπ στον κινεζικό τεχνολογικό κολοσσό. Αυτό θα δυσχεράνει τις προσπάθειες της Huawei να προωθήσει την τεχνολογία της στα δίκτυα 5G σε όλο τον κόσμο.
Η ίδια η ιδέα της εξωεδαφικότητας είναι εξαιρετικά αμφιλεγόμενη στην Κίνα, επειδή παραπέμπει στον 19ο αιώνα, όταν πολλοί ξένοι ζούσαν με βάση το δίκαιο της χώρας τους σε κινεζικές πόλεις όπως η Σαγκάη. Αλλά τις ημέρες αυτές η Κίνα δεν αποτελεί μόνο θύμα της εξωεδαφικότητας. Η φρασεολογία του νέου κινεζικού νόμου για την εθνική ασφάλεια, ο οποίος παρουσιάστηκε τον Ιούνιο, είναι τόσο ασαφής και ευρεία, που καθιστά ξένους πολίτες που ζουν στο εξωτερικό πιθανά θύματα δίωξης για «υπονόμευση» της Κίνας.
Δυτικά πανεπιστήμια λαμβάνουν την απειλή σοβαρά. Η Πατρίσια Θόρτον, η οποία διδάσκει κινεζική πολιτική στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, έγραψε πρόσφατα στο Twitter: «Οι φοιτητές μου θα υποβάλλουν και θα παρουσιάζουν εργασίες ανώνυμα», ώστε να προστατευθούν απέναντι στον νόμο. Παρόμοιες κινήσεις έχουν ανακοινώσει καθηγητές και σε αμερικανικά πανεπιστήμια.
O βασικός φόβος είναι ότι Κινέζοι φοιτητές μπορεί να κατηγορηθούν και να κυνηγηθούν, επειδή δεν ακολούθησαν την επίσημη γραμμή του Πεκίνου για την Ταϊβάν, το Χονγκ Κονγκ ή την Ξινγιάνγκ. O κίνδυνος έχει αυξηθεί καθώς τα μαθήματα αρχίζουν να γίνονται διαδικτυακά, το οποοίο σημαίνει ότι μπορούν να καταγραφούν. Κάποιοι ακαδημαϊκοί στη Δύση και επικεφαλής δεξαμενών σκέψης ανησυχούν επίσης για την ασφάλειά τους και αρνούνται να ταξιδέψουν στην Κίνα.
Το Πεκίνο έχει ξεκινήσει να χρησιμοποιεί το μακρύ του χέρι για να περιορίσει την ελευθερία του λόγου, αλλά δεν πρόκειται να σταματήσει εκεί. Ακολουθώντας τις ΗΠΑ, η Κίνα εργάζεται τώρα πάνω στη δική της λίστα με τις «αναξιόπιστες οντότητες» που βάζει στο στόχαστρο ξένες εταιρείες, οι οποίες κατηγορούνται ότι βάζουν σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια της Κίνας.
Οι ΗΠΑ, και ενδεχομένως η Κίνα, έχουν την ισχύ να επιβάλουν τους νόμους τους σε όλο τον κόσμο. Η επιλογή αυτή δεν υπάρχει για μικρομεσαίες δυνάμεις. Αντίθετα, μικρότερες χώρες πρέπει να ενισχύσουν τους διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, ο οποίος έχει λάβει αποφάσεις τόσο κατά της Κίνας όσο και κατά των ΗΠΑ.
Χωρίς κοινούς διεθνείς κανόνες, οι υπόλοιπες χώρες μπορούν να βρεθούν αντιμέτωπες με τις αντίθετες εξωεδαφικές απαιτήσεις της Ουάσιγκτον και του Πεκίνου. Στην περίπτωση αυτή, ο κόσμος μας θα μοιάζει ολοένα και περισσότερο με αυτόν που περιέγραψε ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης, όπου «οι ισχυροί πράττουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους και οι αδύναμοι υποχωρούν και το αποδέχονται».