Ο αμερικανικός καπιταλισμός εξαφανίζεται γρήγορα. Ο θάνατός του βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και αρκετό καιρό και η οικονομική καταστροφή που έφερε η πανδημία της Covid-19 είναι το τελευταίο χτύπημα στην πολιτική μας οικονομία.
Ο Adam Smith παραμένει ένας χρήσιμος οδηγός για τα σήματα κατατεθέν του καπιταλισμού. Στο έργο του 1776 «Ο Πλούτος των Εθνών», υποστήριζε ότι οι άνθρωποι εγγενώς επιδιώκουν την υλική πρόοδο και ο καλύτερος τρόπος για να φτάσεις εκεί είναι μέσω του ελεύθερου ανταγωνισμού, του διαχωρισμού της εργασίας και του ελεύθερου εμπορίου.
Ο Smith έγραψε πως το κράτος θα πρέπει να παίζει περιορισμένο ρόλο στις οικονομικές υποθέσεις. Γι' αυτόν, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να περιορίζονται στην εθνική ασφάλεια, στο κράτος δικαίου -περιλαμβανομένης της προστασίας της ιδιωτικής ιδιοκτησίας- και στην παροχή ορισμένων δημόσιων αγαθών όπως η παιδεία. Προειδοποιούσε επίσης κατά των έντονων κοινωνικών διαχωρισμών που μπορεί να κάνουν οκνηρούς τους πλούσιους και να οδηγήσουν σε εκμετάλλευση των εργαζομένων. «Οπωσδήποτε καμία κοινωνία, της οποίας το πολύ μεγαλύτερο μέρος των μελών είναι φτωχό και δυστυχισμένο, δεν μπορεί να ακμάζει και να είναι ευτυχής», προειδοποιούσε. Ο Smith ήλπιζε πως ολόκληρες κοινωνίες θα εμπλουτιστούν μέσω του μόχθου των μεμονωμένων μελών τους.
Αυτού του είδους ο καπιταλισμός έχει καταρρεύσει. Το ελεύθερο εμπόριο διαλύεται, καθώς καταργούνται συνθήκες. Η ελεύθερη κίνηση της εργασίας περιορίζεται από τείχη και διατάγματα. Η επιβολή του ανταγωνισμού στις επιχειρήσεις και τα χρηματοοικονομικά υστερεί και είναι αργή. Το σπάσιμο των μονοπωλίων που άκμασε υπό τον πρόεδρο των ΗΠΑ Theodore Roosevelt έχει χαθεί προ πολλού. Η συγκέντρωση των εταιρειών του μη χρηματοπιστωτικού τομέα έχει αυξηθεί έντονα. Πολλές επιχειρήσεις έχουν τώρα παγκόσμια εμβέλεια, κάτι που τους δίνει τη δυνατότητα να έχουν μη ανταγωνιστικές τιμές.
Στις χρηματοπιστωτικές αγορές, η συγκέντρωση είναι ακόμα πιο έντονη. Σήμερα, ένας συρρικνούμενος αριθμός κολοσσών του χρηματοπιστωτικού τομέα ελέγχει το investment management και την αναδοχή και διαπραγμάτευση τίτλων. Οι τεράστιες υποβόσκουσες συγκρούσεις συμφερόντων γίνονται ανεκτές από τις αρχές. Σε πραγματικά ανταγωνιστικές οικονομίες, αυτοί που τα πάνε καλά θα πρέπει να ευημερούν, ενώ αυτοί που προσφέρουν κατώτερα προϊόντα και υπηρεσίες θα πρέπει να αποτυγχάνουν. Όλο και περισσότερο, αυτό δεν συμβαίνει.
Αντίθετα, ο καπιταλισμός αντικαθίσταται ταχύτατα από τον κρατισμό -μια μορφή πολιτικής οικονομίας στην οποία το κράτος ασκεί ουσιαστικό κεντρικό έλεγχο στις κοινωνικές και οικονομικές υποθέσεις. Στις ΗΠΑ, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση και η Federal Reserve βρίσκονται στην κορυφή του κρατισμού. Η κυβέρνηση έχει ευρεία ικανότητα να φορολογεί, να δανείζεται και να ανακατανέμει πόρους. Το ομοσπονδιακό χρέος που οφείλεται στο δημόσιο αυτή τη στιγμή βρίσκεται στα 20 τρισ. δολάρια και μπορεί να υπάρξει ακόμα μεγαλύτερος δανεισμός. Για αρκετό καιρό ακόμα, το αμερικανικό δολάριο θα παραμείνει το βασικό αποθετικό νόμισμα και οι επενδυτές του εξωτερικού θα συνεχίζουν να προτιμούν τα αμερικανικά κρατικά ομόλογα έναντι των περισσότερων τίτλων.
Αντιθέτως, η πιστοληπτική αξιολόγηση των πολιτειακών και τοπικών κυβερνήσεων έχει δεχθεί έντονη πίεση λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, αναγκάζοντας πολλές από αυτές να αναζητήσουν ομοσπονδιακή βοήθεια. Πολιτικές και τοπικοί φορείς θα εξαρτώνται οικονομικά από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, αποδυναμώνοντας την ανεξαρτησία τους, ενώ την ίδια ώρα θα ενισχύεται η κεντρική αρχή. Δεν είναι αυτό που προβλέπει το αμερικανικό σύστημα του φεντεραλισμού.
Ιστορικά, η Fed θεωρείται ως κάπως ανεξάρτητη από τα άμεσα πολιτικά συμφέροντα. Όμως η αντίδραση της κεντρικής τράπεζας στην απαρχή της ύφεσης που σχετίζεται με την πανδημία δείχνει πως η ημι-ανεξαρτησία της εξαϋλώνεται ταχύτατα, συμβάλλοντας στον αναδυόμενο κρατισμό.
Η Fed υπήρξε βοηθητικά υποστηρικτική στις προηγούμενες κρίσεις. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σταθεροποίησε τις αποδόσεις των κρατικών τίτλων. Στην οικονομική κρίση του 2008, διέσωσε επιφανή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, προχώρησε σε ποσοτική χαλάρωση, ανάγκασε μεγάλες τράπεζες να αποδεχθούν κυβερνητικά κεφάλαια και χαμήλωσε πολύ τα επιτόκια.
Αλλά η αντίδραση της Fed στην πανδημία είναι πολύ πιο ανοικτή. Δεν αγοράζει μόνο κρατικά ομόλογα αλλά και εταιρικά ομόλογα -περιλαμβανομένων εκδόσεων χαμηλής ποιότητας, υποχρεώσεις στεγαστικών δανείων, δημοτικά ομόλογα και ETFs. Η κεντρική τράπεζα εργάζεται επίσης με το υπουργείο Οικονομικών για να δοθούν δάνεια σε μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Ο ισολογισμός της έχει ήδη εκτιναχθεί κατά ένα εντυπωσιακό ποσό 3 τρισ. δολαρίων, στα 7 τρισ. δολάρια, από την αρχή του έτους. Και οι χρηματαγορές αναμένουν η Fed να παρέμβει ως αντίδραση στην οποιαδήποτε έντονη μείωση των τιμών των μετοχών.
Πριν την πανδημία, η Fed είχε σημειώσει αξιοσημείωτη πρόοδο στη μείωση του μεγέθους του ισολογισμού της. Αλλά τώρα μπορούσε να περιμένουμε μια ακόμα μεγαλύτερη αύξηση του μεγέθους της παρέμβασής της όσο εξακολουθεί να μη διαφαίνεται μια ξεκάθαρη λύση της πανδημίας, όπως η μαζική παραγωγή ενός εμβολίου. Πιθανότατα θα διατηρηθεί και η αστάθεια στις αγορές.
Με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση και τη Fed να είναι στενά συνδεδεμένες, αυξάνεται η δυναμική της μεταμόρφωσης του καπιταλισμού σε κρατισμό, ίσως ανεπιστρεπτί. Δεν είναι μόνο μια μεγάλη παρέκκλιση από το όραμα των ιδρυτών των ΗΠΑ, αλλά, υποπτεύομαι, πως δεν είναι το οικονομικό σύστημα που θα ήθελαν οι περισσότεροι Αμερικανοί σήμερα να αφήσουν στις μελλοντικές γενιές.
* Ο συγγραφέας, πρώην senior partner της Salomon Brothers, είναι πρόεδρος της Henry Kaufman & Co.