Η ΕΕ γεννήθηκε από την καταστροφή και έχει προοδεύσει μέσω των κρίσεων. Σήμερα, αντιμετωπίζει απειλές σε πολλά μέτωπα. Αν αποτύχει να σταθεί στο ύψος των προκλήσεων, μπορεί ακόμα και να διαλυθεί.
Ευτυχώς, η Angela Merkel το καταλαβαίνει αυτό. Η Γερμανίδα καγκελάριος παραμένει η έμπιστη ηγέτιδα της απαραίτητης Ευρωπαϊκής χώρας. Συμφωνώντας με τον Γάλλο πρόεδρο Emmanuel Macron για ένα ριζοσπαστικό νέο χρηματοοικονομικό σχέδιο, μετάλλαξε τις δυνατότητες της ΕΕ.
Είναι μια ακόμα στιγμή «whatever it takes», αυτή τη φορά προερχόμενη από τους ηγέτες της Ευρώπης, επιβεβαιώνοντας πως η Γερμανία και η Γαλλία θα αφήσουν την ΕΕ να καταρρεύσει μόνον εάν τα εκλογικά τους σώματα απορρίψουν τις ελίτ τους, όπως έκαναν οι Αμερικάνοι και οι Βρετανοί. Αλλά η ιστορία έχει σημαδέψει τους ανθρώπους των δυο αυτών χωρών υπερβολικά βαθιά για να διακινδυνεύσουν παρόμοιες παιδιάστικες πολιτικές.
Θυμηθείτε την ιστορία της ΕΕ. Η Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα και η Οικονομική Κοινότητα δημιουργήθηκαν ως αντίδραση στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ενιαία αγορά ήρθε ως απάντηση της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 1970. Η νομισματική ένωση συμφωνήθηκε το 1991 ως αντίδραση στη Γερμανική επανένωση. Η δημιουργία του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας και η μεταμόρφωση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας σε μια σύγχρονη κεντρική τράπεζα, ήταν αποτέλεσμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης της ευρωζώνης.
Τώρα έρχεται η οικονομική καταστροφή της Covid-19, με τις πρωτοφανείς ταχύτητας πτώσεις της παραγωγής που αναμένονται φέτος και με μια αβέβαιη ανάκαμψη στη συνέχεια. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά περισσότερα που απειλούν την ΕΕ. Μια εθνικιστική Αμερική έχει στραφεί κατά της ιδέας της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Το Ηνωμένο Βασίλειο αποχώρησε με ελαφρά πηδηματάκια. Η Κίνα και η Ρωσία ακολουθούν μια πολιτική «διαίρει και βασίλευε». Και το σημαντικότερο, ίσως, είναι πως ο κακός χειρισμός της χρηματοπιστωτικής κρίσης της ευρωζώνης δίχασε τα κράτη μέλη και έστρεψε την Ιταλία, πάνω απ’ όλα, προς τον ευρωσκεπτικισμό. Μια δημοσκόπηση δείχνει πως σε περίπτωση δημοψηφίσματος για «Italexit», το 42% των Ιταλών θα ψήφιζαν τώρα υπέρ της αποχώρησης.
Η Covid-19 έχει πλήξη άνισα τα μέλη της ΕΕ, σε όρους θανάτων και προβλεπόμενων οικονομικών επιπτώσεων. Η κοινή αντίληψη στις προβλέψεις είναι πως το ΑΕΠ της Ιταλίας θα συρρικνωθεί κατά 11%, έναντι του 7% της Γερμανίας, φέτος. Πιθανόν να είναι και χειρότερα. Η ΕΚΤ είναι έτοιμη να δράσει, για να διατηρηθούν τα spreads των κρατικών ομολόγων σε διαχειρίσιμα επίπεδα. Όμως, με την απίστευτη πράξη ανεξαρτησίας του από τη νομική τάξη της ΕΕ, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας υπονόμευσε την αξιοπιστία της ΕΚΤ.
Μόνο με αυτό το επικίνδυνο φόντο μπορεί κανείς να κατανοήσει την πρόταση των ηγετών της Γερμανίας και της Γαλλίας για ένα νέο ταμείο 500 δισ. ευρώ και την επακόλουθη πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για 750 δισ. ευρώ, σε αυτό που αποκαλεί «η ΕΕ της Επόμενης Γενιάς». Ως αντίδραση στην άμεση κρίση, αυτό μπορεί να μην είναι αποφασιστικό. Αλλά σε όρους του μακροπρόθεσμου μέλλοντος, μετασχηματίζει συμβολικά και πρακτικά την ΕΕ –αν δεν αποτελεί μια «στιγμή Hamilton» (*). Οι δυο αυτοί ηγέτες σχεδιάζουν να κάνουν ό,τι χρειαστεί για να διατηρήσουν την ΕΕ· και αυτό θα πρέπει για μια ακόμα φορά να είναι αρκετό.
Η ΕΕ είναι η θεσμική ενσάρκωση της πολιτικής βούλησης. Το 2012, απάντησα στον ευρύτερο σκεπτικισμό στους αμερικανικούς χρηματοοικονομικούς κύκλους ως προς την επιβίωση της ευρωζώνης, σημειώνοντας πως ο Alexis de Tocqueville, γράφοντας τη δεκαετία του 1830, αμφισβήτησε αν οι ΗΠΑ μπορούν να επιβιώσουν της αποσκίρτησης των πολιτειών. Όμως ο Βορράς αποδείχθηκε πως είχε και την απαιτούμενη βούληση, αλλά και την απαιτούμενη ισχύ. Ομοίως, υπάρχει μια τάση οι «απ’ έξω» να υποτιμούν το τι σημαίνει για τα μέλη του πυρήνα η ΕΕ. Αυτή η συμφωνία αποτελεί μια υπενθύμιση αυτού.
Στο άμεσο μέλλον, η απάντηση στην οικονομική κρίση πιθανότατα θα προέρχεται από τις εθνικές δημοσιονομικές πολιτικές, αν και με τη στήριξη της ΕΚΤ. Και η ΕΚΤ, όμως, έχει ενισχυθεί από την γαλλογερμανική πρόταση, η οποία έχει πλέον καταλήξει στο νέο σχέδιο της Κομισιόν. Οι τέσσερις «σκληροί» (η Ολλανδία, η Αυστρία, η Δανία και η Σουηδία» θα προσπαθήσουν να το σταματήσουν. Μπορεί να περιμένει κανείς πως θα αποτύχουν.
Το νέο ταμείο της Κομισιόν αφορά σε επιχορηγήσεις 440 δισ. ευρώ (ένα κρίσιμης σημασίας στοιχείο), εγγυήσεις 60 δισ. ευρώ και δάνεια 250 δισ. ευρώ. Τα δυο τρίτα των επιχορηγήσεων θα διοχετευτούν μέσω ενός εργαλείου «ανάκαμψης και ανθεκτικότητας». Οι πόροι θα αντληθούν από τις κεφαλαιαγορές στο διάστημα 2021-2024, και θα εκταμιευτούν σε βάθος αρκετών ετών. Πρόκειται για ποσό που πλησιάζει το 1,8% του ΑΕΠ της ΕΕ σε διάστημα τριών ετών.
Όπως υποστηρίζει ο Anatole Kaletsky της Gavekal, η γαλλογερμανική πρόταση είναι πολύ σημαντικότερη από αυτό που υποδηλώνουν αυτά τα σχετικά μέτρια νούμερα. Περιλαμβάνει δυο καινοτομίες: την ικανότητα της Κομισιόν να δανείζεται για λογαριασμό της και να δημιουργεί έτσι μια νέα κλάση ομολόγων της ΕΕ· και το γεγονός πως ο δανεισμός θα χρηματοδοτείται από νέους πανευρωπαϊκούς φόρους επί των εκπομπών ρύπων ή των χρηματοοικονομικών και ψηφιακών συναλλαγών. Η μόχλευση στα φορολογικά έσοδα που επιτρέπει η ικανότητα δανεισμού, θα μπορούσε να είναι τεράστια. Αν, για παράδειγμα, η ΕΕ εκδώσει ένα μη εξαγοράσιμο ομόλογο στο 1% (μια συντηρητική υπόθεση), θα μπορούσε να δανειστεί 100 δισ. ευρώ για πάντα, επί ετήσιων εσόδων 1 δισ. ευρώ. Αυτό είναι πολύ μεγάλη υπόθεση.
Ωστόσο, δεν πρόκειται αυστηρά για μια στιγμή «Hamilton», φράση που χρησιμοποιείται για να δείξουμε τον τρόπο με τον οποίον Alexander Hamilton, ο πρώτος υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, χρησιμοποίησε τις εξουσίες της ομοσπονδιακής κυβέρνησης για να μεταφέρει τα χρέη που δημιουργήθηκαν στις πολιτείες κατά τη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας, στον ομοσπονδιακό ισολογισμό. Στην περίπτωση της ΕΕ, αυτό δεν είναι ένα σχέδιο για ανάληψη χρέους. Επίσης, κρίσιμης σημασίας είναι πως η ΕΕ δεν έχει μια ομοσπονδιακή πολιτική διαδικασία. Οι αποφάσεις για τον προϋπολογισμό πρέπει να λαμβάνονται ομόφωνα. Ωστόσο, πρόκειται συμβολικά για ένα μεγάλο βήμα προόδου, από την άποψη ότι δείχνει αλληλεγγύη, και ιδιαίτερα διότι δημιουργεί ένα νέο χρηματοοικονομικό εργαλείο που θα χρηματοδοτείται από φόρους της ΕΕ.
Αν μη τι άλλο, πρόκειται για μια «στιγμή Merkel». Για μια ακόμα φορά, αυτή η πάντα επιφυλακτική πολιτικός έκανε μια αποφασιστική κίνηση. Η ΕΕ δέχεται πόλεμο εντός και εκτός. Θα είναι αρκετή αυτή η πρόταση για να μπορέσει η ΕΕ να αντισταθεί στις πιέσεις αυτές; Το ελπίζω. Η ευρωπαϊκή ιδέα ήταν μια απάντηση στον καταστροφικό εθνικισμό. Πρέπει να επιβιώσει.
(*) Σ.τ.Μ.: Πρόκειται για τον ιστορικό συνταγματικό συμβιβασμό στον οποίον κατέληξαν το 1790 στην Αμερική ο πρώτος υπουργός Οικονομικών Alexander Hamilton, ο James Madison και ο Thomas Jefferson, στο πλαίσιο του οποίου, πέραν του ορισμού της πρωτεύουσας του έθνους, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ ανέλαβε όλο το χρέος που δημιουργήθηκε στις πολιτείες των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας, θέτοντας τα θεμέλια για μια ισχυρή κεντρική ομοσπονδιακή κυβέρνηση στις ΗΠΑ.