Το βιβλίο του Κενίσι Ομαε «Ένας κόσμος χωρίς σύνορα» εκδόθηκε το 1990, ένα χρόνο μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Έγινε ένα από τα κλασικά κείμενα της εποχής της παγκοσμιοποίησης. Όμως τα σύνορα πλέον επιστρέφουν δριμύτερα -με οδηγό τον κορωνοϊό.
Όταν περάσει η πανδημία, τα πιο ακραία εμπόδια στη μετακίνηση θα έχουν αρθεί. Είναι όμως απίθανο να υπάρξει πλήρης αποκατάσταση του παγκοσμιοποιημένου κόσμου, όπως αυτός υπήρχε πριν τον Covid-19. Το έθνος-κράτος κάνει την επιστροφή του, με «καύσιμο» αυτή την έκτακτη κρίση.
Υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι γι’ αυτό. Πρώτον, η πανδημία δείχνει πως σε καιρούς έκτακτης ανάγκης, ο κόσμος επιστρέφει στο έθνος-κράτος, που έχει χρηματοοικονομικά, οργανωτικά και συναισθηματικά ισχυρά σημεία που απουσιάζουν από τους παγκόσμιους θεσμούς. Δεύτερον, η ασθένεια αποκαλύπτει το πόσο εύθραυστες είναι οι παγκόσμιες αλυσίδες προμηθειών. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς πως οι μεγάλες, ανεπτυγμένες χώρες θα συνεχίσουν να αποδέχονται μια κατάσταση στην οποία θα πρέπει να εισάγουν το μεγαλύτερο μέρος των ζωτικής σημασίας ιατροφαρμακευτικών προμηθειών τους.
Τέλος, η πανδημία ενισχύει τις πολιτικές τάσεις που ήταν ήδη ισχυρές και πριν ξεσπάσει η κρίση -συγκεκριμένα η απαίτηση για περισσότερο προστατευτισμό, τοπικισμό της παραγωγής και αυστηρότερους ελέγχους στα σύνορα.
Στην τρέχουσα κατάσταση, η ενίσχυση των συνοριακών ελέγχων για κάποιο διάστημα έχει λογική. Και αν αυτή η επιστροφή στο έθνος-κράτος παραμείνει εντός ορίων, μπορεί να μην είναι και κάτι κακό. Θα ήταν απλά μια διόρθωση πολιτικής κατεύθυνσης, που λαμβάνει χώρα στις δημοκρατίες, ως αντίδραση σε γεγονότα και αλλαγές της δημόσιας διάθεσης.
Ο κίνδυνος, όμως, είναι η επιστροφή στο έθνος-κράτος να διολισθήσει σε έναν ανεξέλεγκτο εθνικισμό, οδηγώντας σε κάμψη του παγκόσμιου εμπορίου και σχεδόν εγκατάλειψη της διεθνούς συνεργασίας. Στα χειρότερα σενάρια, περιλαμβάνονται η κατάρρευση της ΕΕ και η διάλυση των σχέσεων ΗΠΑ-Κίνας, που θα μπορούσαν να καταλήξουν σε πόλεμο.
Η επιστροφή στο έθνος-κράτος υπήρξε ιδιαίτερα εντυπωσιακή στην Ευρώπη, διότι η ΕΕ υποτίθεται πως ήταν ο οργανισμός που έχει προχωρήσει περισσότερο στην υπέρβαση του έθνους. Όταν η Γερμανίδα καγκελάριος Άγκελα Μέρκελ, απηύθυνε διάγγελμα στο έθνος, δεν αναφέρθηκε στην ΕΕ ούτε μία φορά.
Οι έλεγχοι στα σύνορα που ουσιαστικά είχαν εξαφανιστεί -για παράδειγμα μεταξύ της Γαλλίας και της Γερμανίας- ξαφνικά αποκαταστάθηκαν. Η χρηματοπιστωτική βοήθεια προς τις επιχειρήσεις και τους άνεργους προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από τα ευρωπαϊκά κράτη, όχι την ΕΕ. Επιφανείς πολιτικοί στην Πολωνία, την Ιταλία και την Ισπανία έχουν επικρίνει την ΕΕ ότι απέτυχε να υλοποιήσει την υπόσχεσή της για αλληλεγγύη.
Δεδομένων των σχετικών μεγεθών των προϋπολογισμών της ΕΕ και των χωρών της ΕΕ, είναι αναπόφευκτο οι κυβερνήσεις να πληρώσουν το μεγαλύτερο μέρος των λογαριασμών, καθώς προσπαθούν να αποφύγουν την ύφεση. Τις επόμενες ημέρες, η ΕΕ θα επιχειρήσει να βρει κάποια μεγάλα πανευρωπαϊκά δημοσιονομικά μέτρα. Όμως καθώς εντείνεται η κρίση -και οι οικονομικοί και ιατρικοί πόροι γίνονται όλο και πιο σπάνιοι-, οι πιέσεις στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη θα αυξηθούν.
Ο ανταγωνισμός που έχει ανοίξει η πανδημία μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας είναι πιο ορατός. Η απόφαση του Ντόναλντ Τραμπ να χαρακτηρίσει τον Covid-19 ως τον «κινεζικό ιό» είναι η μια συνήθης πολιτική πρακτική του Αμερικανού προέδρου να χαρακτηρίζει άλλους, να αποφεύγει την ανάληψη ευθύνης. Είναι όμως επίσης μια αντίδραση στις προσπάθειες των Κινέζων αξιωματούχων να υπονοήσουν πως ο ιός μπορεί να προέκυψε στην Αμερική. Ο Μπιλ Μπίσοπ, ένας πεπειραμένος παρατηρητής, σχολίασε πρόσφατα: «Δεν μπορώ να σκεφτώ μια πιο επικίνδυνη περίοδο στη σχέση ΗΠΑ-Κίνας τα τελευταία 40 χρόνια».
Η πανδημία ενδυναμώνει επίσης το χέρι αυτών της κυβέρνησης Τραμπ που από καιρό ήθελαν να διαλύσουν τις διεθνείς αλυσίδες προμηθειών και να επαναπατρίσουν την παραγωγή στις ΗΠΑ. Ο Πίτερ Ναβάρο, ο πιο ένθερμος υποστηρικτής του προστατευτισμού στον Λευκό Οίκο, υποστηρίζει πως ο ιός δείχνει ότι «σε μια παγκόσμια έκτακτη ανάγκη δημόσιας υγείας, οι ΗΠΑ είναι μόνες». Είναι οπωσδήποτε αλήθεια πως δύσκολα θα μπορέσει να γίνει ξανά αποδεκτή μια κατάσταση στην οποία το 97% όλων των αντιβιοτικών στην Αμερική εισάγονται από την Κίνα.
Αυτού του είδους οι παράγοντες ξεπερνούν κατά πολύ τα φάρμακα και τις τεταμένες σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας. Μόλις πριν από λίγες εβδομάδες, ήταν δυνατό ένας σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης να πει (στο πλαίσιο του Brexit) πως δεν υπάρχει πραγματικά ανάγκη το Ηνωμένο Βασίλειο να παράγει τα δικά του τρόφιμα. Αλλά καθώς ολόκληρα κράτη καθώς και ιδιώτες πρέπει να αυτο-απομονωθούν, κανένας δεν μπορεί τώρα να υποθέσει ελαφρά τη καρδία πως τα ουσιώδη μπορεί πάντα να εισάγονται από το εξωτερικό.
Η αντίσταση κατά της παγκοσμιοποίησης, με οδηγό την πανδημία, θα έρθει αρχικά από τους υπέρμαχους του προστατευτισμού και τα «γεράκια» της εθνικής ασφάλειας. Αλλά θα ενισχυθεί, καθώς θα συγχωνεύεται με άλλα πολιτικά ρεύματα που αποκτούσαν δύναμη πριν καν ακούσει κανένας για τον Covid-19. Από τα αριστερά, το περιβαλλοντικό κίνημα ήδη στιγμάτιζε τα αεροπορικά ταξίδια και απαιτούσε ο τοπικισμός να ανατρέψει την παγκοσμιοποίηση. Από τα δεξιά, οι κραυγές για τείχη για να μείνουν απέξω οι πρόσφυγες και παράνομοι μετανάστες γίνονταν όλο και πιο δυνατές.
Όμως, ενώ οι πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης είναι πιθανό να αποκτήσουν πολιτικούς ούριους ανέμους ως αποτέλεσμα της πανδημίας, στην πραγματικότητα δεν έχουν τις καλύτερες λύσεις. Αντιθέτως, η πανδημία είναι ένα απόλυτα παγκόσμιο πρόβλημα, που τελικά απαιτεί κάποια μορφή διεθνούς διακυβέρνησης. Η αναβίωση της παγκόσμιας οικονομίας θα είναι επίσης πολύ πιο δύσκολο να γίνει, εάν οι χώρες στραφούν προς την αυτάρκεια.
Σε εθνικό επίπεδο, όλοι αποδοκιμάζουν αυτούς που παίρνουν όλα τα ρολά χαρτί υγείας και όλα τα γάλατα που υπάρχουν στα ράφια των σούπερ μάρκετ. Τι θα συμβεί όμως όταν ολόκληρες χώρες αρχίσουν να συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο;
Ίσως να μάθουμε σύντομα.