Το προηγούμενο έτος αποτέλεσε ευκαιρία εντατικής εκπαίδευσης στη διαχείριση κρίσεων - όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη. Τον Οκτώβριο του 2009 ανέλαβε η νέα κυβέρνηση, η οποία εξελέγει θριαμβευτικά με ξεκάθαρη εντολή για αλλαγές. Ο ελληνικός λαός είχε χορτάσει κακοδιαχείριση, φαβοριτισμό και διαφθορά. Κουράστηκε από μια χώρα που έμενε στάσιμη και ήταν πεπεισμένος ότι άξιζε και ήταν ικανός για περισσότερα πράγματα.

Η νέα κυβέρνηση ανέλαβε καθήκοντα εν μέσω ελπίδας και υψηλών προσδοκιών, για να ανακαλύψει σύντομα ότι η αποστολή της είναι απείρως δυσκολότερη από όσο είχε κανείς φανταστεί. Εντός λίγων μόνο μηνών έπρεπε να λάβει σκληρές αλλά αναγκαίες αποφάσεις προκειμένου η χώρα να σωθεί από τη χρεοκοπία και να ξεκινήσει η πορεία της δημοσιονομικής εξυγίανσης και των δομικών αλλαγών. Στην ουσία, η κυβέρνηση αντιμετώπισε μια διπλή πρόκληση: έπρεπε να ανακτήσει τον έλεγχο των δημόσιων οικονομικών της και να ανατρέψει παλαιά εμπόδια που φρέναραν την ανάπτυξη, τη δημιουργία θέσεων εργασίας και τη δημιουργία πλούτου.

O δημοσιονομικός εκτροχιασμός ήταν μνημειώδης: Το δημόσιο χρέος ήταν δύο φορές μεγαλύτερο απ' όσο είχε προηγουμένως ανακοινωθεί και τα επίπεδα χρέους ανώτερα του 100% ως ποσοστό του ΑΕΠ. Σε αυτό πρέπει ακόμη να προστεθεί το διψήφιο έλλειμμα στο ισοζύγιο -περίτρανη απόδειξη της έλλειψης ανταγωνιστικότητας, που και η ίδια είναι αποτέλεσμα της δυσλειτουργίας του κρατικού μηχανισμού- και ένα μοντέλο ανάπτυξης που είχε ήδη εξαντλήσει τις ημέρες του.

Ίσως, όμως, η βασικότερη πρόκληση να αφορούσε το έλλειμμα αξιοπιστίας, δηλαδή στα γνωστά προβλήματα με τα στατιστικά της ελληνικής οικονομίας, σε συνδυασμό με την παντελή απουσία πίστης εκ μέρους των (ήδη νευρικών λόγω ενδεχόμενης χρεοκοπίας) διεθνών αγορών έναντι οποιασδήποτε επίσημης ανακοίνωσης. Σύντομα, οι διεθνείς αγορές έκλεισαν εντελώς για την Ελλάδα. Η χρεοκοπία αποφεύχθηκε μόνο χάρη στο πακέτο ενίσχυσης των 110 δισ. ευρώ, που έδωσαν από κοινού το ΔΝΤ και η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Δημοσιονομικό σοκ

Έναν χρόνο ύστερα από εκείνο το σημείο εκκίνησης και πέντε μήνες μετά την έναρξη εφαρμογής του προγράμματος του ΔΝΤ και της Ε.Ε., τα πράγματα φαίνονται πολύ διαφορετικά. Η Ελλάδα ξεπέρασε τις προσδοκίες και κατάφερε να τους εκπλήξει όλους - ακόμη και τον εαυτό της. Στο δημοσιονομικό μέτωπο το εμπροσθοβαρές πρόγραμμα προσαρμογής σήμανε ότι το έλλειμμα υποχώρησε κατά 40% και οδεύει προς τον στόχο του 8,1% ως ποσοστό του ΑΕΠ, ο οποίος έχει τεθεί για το 2010 (5,5 ποσοστιαίες μονάδες χαμηλότερα απ' ό,τι το 2009).

Αυτή η βελτίωση ήταν το αποτέλεσμα μιας αποφασιστικής προσπάθειας στο επίπεδο τόσο των εσόδων όσο και των εξόδων. Προήλθε από σκληρά μέτρα όπως οι κατά 15% μειώσεις στους μισθούς του δημόσιου τομέα, οι περικοπές κατά 10% στις συντάξεις του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, οι μειώσεις της τάξης του 30% στις κρατικές δαπάνες, η αύξηση 4% στον ΦΠΑ και η αύξηση της έμμεσης φορολογίας κατά 30%. Ωστόσο, κάποιος πρέπει να κοιτάξει πέρα από τους αριθμούς αυτούς για να κατανοήσει τις πραγματικές διαστάσεις της μεταρρύθμισης και την ταχύτητα με την οποία η Ελλάδα κινήθηκε στην εφαρμογή όσων συμφωνήθηκαν με την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.

Μέσα σε λίγους μόνο μήνες, η κυβέρνηση διόρθωσε το συνταξιοδοτικό σύστημα της χώρας, ανακίνησε την αγορά εργασίας ώστε να τονώσει τον ανταγωνισμό και την ευελιξία της, βελτίωσε τους φοροεισπρακτικούς μηχανισμούς εντείνοντας τις προσπάθειές της για πάταξη της φοροδιαφυγής, εξορθολόγισε την εγχώρια διοίκηση, καθιέρωσε νέο πλαίσιο κανόνων για την παρακολούθηση και την εκτέλεση του προϋπολογισμού, προχώρησε στην ανεξαρτητοποίηση της στατιστικής αρχής και δημιούργησε κεφάλαιο στήριξης για το τραπεζικό σύστημα, που περνά δύσκολες ώρες λόγω της κρίσης.

Την ίδια στιγμή, ξεδιπλώθηκε ένα ευρύ πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων, που σχεδιάστηκε για να δώσει ανάσα στους υποαπασχολουμένους ελληνικούς πόρους. Από τις πωλήσεις και τις συμβάσεις παραχώρησης έως τις συμφωνίες δημόσιου - ιδιωτικού τομέα, ο σκοπός είναι να ενσωματωθεί ο δυναμισμός και η τεχνογνωσία του ιδιωτικού κλάδου σε κρατικής ιδιοκτησίας εταιρίες κοινής ωφελείας, αεροδρόμια, λιμάνια, εταιρίες τζόγου και στοιχεία real estate.

Περιττό να ειπωθεί ότι το εγχείρημα δεν ήταν εύκολο και οι Έλληνες πολίτες χρειάστηκε να αναλάβουν βαρύ φορτίο. Ακόμη, όμως, και παρότι καμία άλλη ευρωπαϊκή κοινωνία στην πρόσφατη Ιστορία δεν πέρασε σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα τόσο δραστικές αλλαγές, σχεδόν δεν υπήρξαν αντιδράσεις - απόδειξη ότι η ελληνική κοινωνία κατανόησε πως τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να συνεχίσουν ως είχαν.

Η δικαίωση των θυσιών που απαιτήθηκαν από τον ελληνικό πληθυσμό δεν είναι εύκολη. Προϋπόθεση για να συνεχίσουν οι επιτυχίες στο μέτωπο των μεταρρυθμίσεων είναι να πειστούν οι πολίτες σε κάθε φάση ότι οι θυσίες τους δεν θα είναι μάταιες και ότι η Δικαιοσύνη -με την ευρύτερη έννοια του όρου- θα αποδοθεί. Χωρίς φειδώ στις προσπάθειες για πάταξη της φοροδιαφυγής και κρατώντας σθεναρή στάση όταν τα μικροσυμφέροντα επιχειρούν να κρατήσουν όμηρο την κοινωνία -όπως στην πρόσφατη απεργία των μεταφορέων- η κυβέρνηση έχει αποδείξει ότι σκοπεύει να κάνει ακριβώς αυτό.

Θα ήταν ωστόσο λάθος να σημειώνουμε την πρόοδο σε μια απλή check list "τικάροντας" τα μέτρα που λήφθησαν πριν από την εκταμίευση της επόμενης δόσης της ενίσχυσης. Η επιτυχής εφαρμογή του προγράμματος θα θέσει τα θεμέλια για την ανάπτυξη της Ελλάδας, η οποία εμποδίζεται από τον ανεπαρκή και γεμάτο πελατειακές σχέσεις δημόσιο τομέα. Αυτό είναι άλλωστε το νόημα του προγράμματος μεταρρυθμίσεων: επενδύσεις, ανάπτυξη και δουλειές ως αποτέλεσμα βιώσιμων και αξιόπιστων δημόσιων οικονομικών, μια ανταγωνιστική αγορά εργασίας, ικανοποιητικό νομικό πλαίσιο για επενδύσεις και ακριβές και αποτελεσματικό φορολογικό σύστημα.

Η κυβέρνηση επέλεξε να προχωρήσει άμεσα στις μεταρρυθμίσεις ώστε να δρέψει τα οφέλη τους όσο το δυνατόν ταχύτερα. Ενώ το δημοσιονομικό και το δομικό σοκ αυτής της προσέγγισης ήταν σοβαρό, η οικονομία βγαίνει περισσότερο ανθεκτική απ' όσο αναμενόταν. Ως αποτέλεσμα, η ύφεση φέτος θα είναι ηπιότερη απ' ό,τι αρχικά είχε προβλεφθεί.

Έχουν πειστεί οι αγορές;

Είναι προφανές πως εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές προκλήσεις. Υπάρχουν κίνδυνοι πιθανών υπερβάσεων σε σημεία του προϋπολογισμού -ειδικά σε ό,τι αφορά τα νοσοκομεία, τις δημόσιες εταιρίες και τα συνταξιοδοτικά ταμεία- και το ενδεχόμενο κόπωσης της διαδικασίας μεταρρυθμίσεων.

Ωστόσο, υπάρχει ξεκάθαρη μεταστροφή στη συμπεριφορά των διεθνών παρατηρητών. Η απόλυτη απόρριψη έχει δώσει τη θέση της στην αναγνώριση πως έχει σημειωθεί πρόοδος ή ακόμη και στην επιφυλακτική αισιοδοξία. Αυτό που εξακολουθεί να υφίσταται είναι η λανθασμένη πεποίθηση ότι, παρά τις καλύτερες προσπάθειές της, η Ελλάδα θα αναγκαστεί στο τέλος να προχωρήσει σε αναδιάρθρωση του χρέους.

Οι αποδείξεις ότι κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να συμβεί ολοένα και σωρεύονται, αλλά το να καταστεί αυτό το γεγονός αναντίρρητο θα απαιτήσει κάποιον χρόνο. Αυτό εξαρτάται από τη δυναμική του χρέους: από το να σημειώνονται πρωτογενή πλεονάσματα και διαρκώς υψηλότεροι ρυθμοί ανάπτυξης. Ενδείξεις για το πρώτο υπάρχουν ήδη, ενώ για το δεύτερο πρέπει να ειπωθεί ότι αποτελεί τον στόχο των μεταρρυθμίσεων που έχουν ήδη ξεκινήσει.

Η ελληνική κρίση λειτούργησε σαν αφύπνιση για ολόκληρη την Ευρώπη. Η αντίδραση ήταν στην αρχή διστακτική, αλλά στο τέλος οι ευρωπαϊκοί οργανισμοί έδειξαν αξιοθαύμαστη ικανότητα προσαρμογής στις ταχέως μεταβαλλόμενες περιστάσεις και αμφισβήτησαν καθιερωμένες πεποιθήσεις. Η κρίση σε καμία περίπτωση δεν έχει τελειώσει.

Άνοιξε όμως μια συζήτηση γύρω από τα κομμάτια που λείπουν από το ευρωπαϊκό παζλ, έχοντας φόντο την ολοκλήρωση και την ενδυνάμωση ολόκληρου του ευρωπαϊκού συστήματος οικονομικής διακυβέρνησης.