Ο νέος εθνικισμός και η οργισμένη Αμερική

Όταν ο Ντόναλντ Τραμπ δεσμεύτηκε να κάνει «και πάλι σπουδαία την Αμερική», θύμιζε την προεκλογική καμπάνια του Ρόναλντ Ρέιγκαν το 1980. Εκείνη την εποχή, οι ψηφοφόροι αναζητούσαν κάτι καινούριο μετά τις αποτυχίες της προεδρίας Κάρτερ. Την προηγούμενη εβδομάδα εξέλεξαν τον Τραμπ, γιατί κι εκείνος υποσχέθηκε μια ιστορική αλλαγή.

Ωστόσο υπάρχει μια διαφορά, υπογραμμίζει δημοσίευμα του Economist. Την παραμονή των εκλογών, ο Ρέιγκαν περιέγραψε την Αμερική ως «λαμπερή» και σκιαγράφησε όλα όσα θα μπορούσε να προσφέρει για να κάνει τον κόσμο ασφαλή. Ονειρεύτηκε μια χώρα που «δεν είναι εσωστρεφής, αλλά εξωστρεφής, που στρέφεται προς τους άλλους».

Ο Ντόναλντ Τραμπ, αντίθετα, έχει ορκιστεί να βάλει πρώτα την Αμερική. Απαιτεί το σεβασμό ενός κόσμου παρασιτικού που θεωρεί τους ηγέτες στην Ουάσινγκτον βλάκες, ενώ τονίζει ότι δε θα «παραδίδει άλλο αυτή τη χώρα ή το λαό της στην παγκοσμιοποίηση».

«Η Αμερική του Ρέιγκαν ήταν αισιόδοξη, του Τραμπ είναι οργισμένη», σχολιάζει το περιοδικό, προσθέτοντας ότι αυτός είναι ο νέος εθνικισμός.

Για πρώτη φορά από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, οι μεγάλες και αναπτυσσόμενες δυνάμεις έχουν ταυτόχρονα υποδουλωθεί από διάφορες μορφές σοβινισμού. Όπως συμβαίνει και με τον Τραμπ, ηγέτες χωρών όπως η Ρωσία, η Κίνα και η Τουρκία υιοθετούν μια απαισιόδοξη άποψη πως οι εξωτερικές υποθέσεις είναι συχνά ένα παιχνίδι ίσων πιθανοτήτων (zero-sum game), στο οποίο τα παγκόσμια συμφέροντα ανταγωνίζονται τα εθνικά. Πρόκειται για μια μεγάλη αλλαγή, που οδηγεί σε έναν πιο επικίνδυνο κόσμο.

Λεπτές γραμμές μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς

Ο εθνικισμός δεν είναι τόσο σαφής έννοια, πράγμα που επιτρέπει στους πολιτικούς να τη χρησιμοποιούν όπως τους βολεύει, τονίζει το δημοσίευμα. Στην καλύτερη περίπτωση, ενώνει μια χώρα γύρω από κοινές αξίες, ώστε να επιτευχθούν πράγματα που οι άνθρωποι δε θα μπορούσαν ποτέ να κάνουν από μόνοι τους.

Ο φιλελεύθερος εθνικισμός (civic nationalism) δημιουργεί γέφυρες και κοιτά μπροστά, ενώ κινείται βάσει οικουμενικών αξιών, όπως η ελευθερία και η ισότητα. Έρχεται σε αντίθεση με τον εθνικισμό (ethnic nationalism), ο οποίος πράγματι είναι παιχνίδι χωρίς νικητή, είναι επιθετικός και νοσταλγικός και βασίζεται στη φυλή ή την ιστορία για να διχάσει το έθνος. Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, ο εθνικισμός ήταν που οδήγησε σε πόλεμο.

Σύμφωνα με τον Εconomist, ο λαϊκισμός του Τραμπ βάλλει τον φιλελεύθερο εθνικισμό. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τον πατριωτισμό των μεταπολεμικών προκατόχων του, ωστόσο όλοι τους επιδοκίμασαν τις οικουμενικές αξίες τις Αμερικής και τις προώθησαν στο εξωτερικό. Ακόμη και όταν η ιδέα της αμερικανικής ιδιαιτερότητας και αποστασιοποίησης (exceptionalism) εμπόδισε προέδρους της χώρας να υπογράψουν διεθνείς συμβάσεις, η Αμερική υποστήριξε την τάξη βάσει κανόνων, προσφέροντας στον εαυτό της και στον κόσμο περισσότερη ασφάλεια και ευημερία.

Ο Τραμπ απειλεί να αποδυναμώσει αυτή τη δέσμευση, την ίδια ώρα που ο εθνικισμός ισχυροποιείται σε άλλες χώρες. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν, στη Ρωσία, έχει εγκαταλείψει τις φιλελεύθερες αξίες υπέρ μιας ευκρινώς ρωσικής μίξης της σλάβικης παράδοσης με τον ορθόδοξο χριστιανισμό. Στην Τουρκία, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει γυρίσει την πλάτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με την κουρδική μειονότητα, υπέρ ενός τραχύ, ισλαμικού εθνικισμού που κοιτά να εντόπισε προσβολές και απειλές από το εξωτερικό. Και ο Ναρέντρα Μόντι στην Ινδία, συνεχίζει να δείχνει εξωστρεφής και εκσυγχρονιστής, αλλά έχει δεσμούς με ριζοσπαστικές, εθνικιστικές, ινδουιστικές ομάδες, που προωθούν το σοβινισμό και τη μισαλλοδοξία.

Στο μεταξύ, ο κινεζικός εθνικισμός έχει γίνει τόσο οργισμένος και εκδικητικός, που το ίδιο το κόμμα δυσκολεύεται να τον ελέγξει. Μπορεί η χώρα να εξαρτάται από ανοικτές αγορές, να υιοθετεί κάποιους παγκόσμιους θεσμούς και να επιθυμεί να πλησιάσει την Αμερική, αλλά από τη δεκαετία του 1990 και μετά τα παιδιά λαμβάνουν καθημερινή, «πατριωτική» εκπαίδευση, ενώ όσοι δεν ανήκουν στους Κινέζους Χαν είναι πολίτες δεύτερης ταχύτητας.

Το δημοσίευμα τονίζει πως, ακόμη και το μεγαλύτερο πείραμα του κόσμου στον «μετά-εθνικισμό» -η ΕΕ- έχει «βουλιάξει». Οι αρχιτέκτονες των ενώσεων που προηγήθηκαν της ΕΕ, πίστευαν πως ο εθνικισμός, ο οποίος είχε ρίξει την Ευρώπη σε δύο καταστροφικούς παγκόσμιους πολέμους, θα έφθινε και θα εξαφανιζόταν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα υπερνικούσε τις εθνικές φιλονικίες, στο πλαίσιο ενός συστήματος όπου θα μπορούσες να είσαι καθολικός, Αλσατός, Γάλλος και Ευρωπαίος ταυτόχρονα.

Ωστόσο, σε μεγάλες περιοχές της ΕΕ αυτό δε συνέβη ποτέ. Οι Βρετανοί αποφάσισαν να φύγουν, η Πολωνία και η Ουγγαρία παρέδωσαν την εξουσία σε ξενοφοβικούς υπερεθνικιστές. Υπάρχει μέχρι και μια μικρή –αλλά αυξανόμενη- απειλή, πως η Γαλλία μπορεί να εγκαταλείψει, και άρα να καταστρέψει, την ΕΕ.

Την πρώτη φορά που η Αμερική στράφηκε στον εαυτό της ήταν μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και οι συνέπειες ήταν ολέθριες. Δε χρειάζεται να προβλέψουμε κάτι τόσο ζοφερό, για να φοβηθούμε τον σημερινό, νέο εθνικισμό του Ντόναλντ Τραμπ.

Εγχώρια, τείνει να προκαλεί μισαλλοδοξία και να τροφοδοτεί αμφιβολίες για την ηθική και την αφοσίωση των μειονοτήτων. Δεν είναι τυχαίο το ότι κατηγορίες για αντισημιτισμό έχουν δηλητηριάσει την αμερικανική πολιτική για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες.

Στο εξωτερικό, καθώς άλλες χώρες ακολουθούν το αμερικανικό εσωστρεφές παράδειγμα, τα τοπικά και παγκόσμια προβλήματα θα είναι ακόμη δυσκολότερο να επιλυθούν. Η ετήσια συνέλευση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου αυτή την εβδομάδα, επισκιάστηκε από την αποχώρηση τριών αφρικανικών χωρών. Οι εδαφικές αξιώσεις της Κίνας στην Νότια Σινική Θάλασσα, είναι ασύμβατες με την συνθήκη UNCLOS για το Δίκαιο της Θάλασσας.

Αν ο Τραμπ νομοθετήσει έστω και ένα μικρό κομμάτι της μερκαντιλιστικής του ρητορικής, απειλεί να «στειρώσει» τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Σε περίπτωση που η Αμερική εγκαταλείψει τις χώρες που, σύμφωνα με τον Τραμπ, δεν πληρώνουν για την ασφάλεια που λαμβάνουν, το αποτέλεσμα γι' αυτές τις περιοχές θα είναι ένας σκληρότερος και πιο ασταθής κόσμος.

Οι απομονωτιστές ενώνονται

Ο κ. Τραμπ θα πρέπει να καταλάβει πως οι πολιτικές του θα εκτυλιχθούν στο πλαίσιο του ζηλιάρη εθνικισμού των άλλων χωρών. Η μη εμπλοκή δε θα απομονώσει τόσο την Αμερική από τον κόσμο, αλλά περισσότερο θα την αφήσει ευάλωτη στην αναταραχή και τον αλληλοσπαραγμό που γεννά ο νέος εθνικισμός. Καθώς θα δηλητηριάζεται η παγκόσμια πολιτική, η Αμερική θα φτωχοποιείται και η ίδια η οργή της θα εντείνεται, εξέλιξη που απειλεί να εγκλωβίσει τον Τραμπ σε έναν φαύλο κύκλο αντιποίνων και εχθροπραξιών.

Δεν είναι αργά ώστε να εγκαταλείψει το σκοτεινό του όραμα. Για χάρη της χώρας του και του κόσμου, χρειάζεται επειγόντως να ανακυκλώσει τον ανοιχτόμυαλο πατριωτισμό των προέδρων που διαδέχεται.