Η Ευρωπαϊκή Ενωση και το σενάριο της καταστροφής

Το ευρωπαϊκό εγχείρημα πάντα ήταν καταδικασμένο να αποτύχει. Η Ευρώπη είναι μια ήπειρος που διαιρείται από γεωγραφικά εμπόδια.

Για δύο χιλιετίες, όχι μόνο αντιμετώπιζε μαζικούς και συνεχείς εσωτερικούς πολέμους, αλλά τηρούσε και αρχεία των πολέμων αυτών, πληροφορώντας την κάθε γενιά για όλες εκείνες τις περιπτώσεις που οι πρόγονοί τους αδικήθηκαν.

Με την πάροδο των αιώνων, μεγάλες αυτοκρατορίες ήκμασαν και κατέρρευσαν, αφήνοντας πίσω τους ομάδες ανθρώπων με διαφορετικές ιστορίες, γλώσσες και κουλτούρες.

Το οποιοδήποτε πρόγραμμα που θα προσπαθούσε να συγχωνεύσει αυτές τις ανόμοιες κουλτούρες σε ένα μονολιθικό κράτος σε διάστημα μόλις 70 ετών, από τη φύση του ήταν καταδικασμένο. Αναπόφευκτα θα αντιμετώπιζε ανυπέρβλητα επίπεδα εθνικιστικής αντίστασης και τελικά θα έμπαινε σε τέλμα. Αυτό είναι το σημείο στο οποίο βρισκόμαστε τώρα.

Οι κρίσεις αφθονούν και αν και έχουν διαφορετικές όψεις, η καθεμία πηγάζει από το ίδιο ζήτημα: τους πολίτες, που τελικά εκτιμούν πολύ περισσότερο τις εθνικές και περιφερειακές ταυτότητές τους από το υπερεθνικό όνειρο.

Η κρίση χρέους και οι επαναλαμβανόμενοι φόβοι για έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη, που «γεννήθηκαν» από την εισαγωγή του ευρώ το 1999, εξέθεσαν την απροθυμία της Βόρειας Ευρώπης να «επιδοτήσει» τον Νότο. Το δημοψήφισμα για το Brexit, που έχει προγραμματιστεί για τον Ιούνιο, μπορεί να έχει τις ρίζες του στην διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2004 και στο κύμα των Πολωνών μεταναστών στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Εν τω μεταξύ, εν μέσω της συνεχιζόμενης προσφυγικής/μεταναστευτικής κρίσης, οι εθνικοί ηγέτες καθησυχάζουν τους λαούς τους παρακάμπτοντας τους ευρωπαϊκούς κανόνες και επαναφέροντας τους συνοριακούς ελέγχους, προκειμένου να αποτρέψουν τη ροή των μεταναστών από το έδαφός τους. Σε όλες αυτές τις καταστάσεις, ο κοινός παρονομαστής είναι πως οι κινητήριες δυνάμεις εντός της Ευρώπης είναι εθνικές στη φύση τους και οι χώρες τελικά θα βάλουν πρώτα τα δικά τους συμφέροντα.

Τα σημερινά προβλήματα ήταν προβλέψιμα. Το επόμενο βήμα, ωστόσο, είναι πιο δύσκολο να προβλεφθεί. Έχοντας αναγνωρίσει το έμφυτο ελάττωμα του συστήματος, θα μπορούσε κάποιος να πει πως δεν είναι βιώσιμο, ωστόσο δυστυχώς το ελάττωμα δεν δίνει και κάποια «κατεύθυνση» ως προς τις ακριβείς συνθήκες κάτω από τις οποίες θα τελειώσει το σύστημα. Υπάρχουν ακόμα πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να συντελεστεί ο τερματισμός της τρέχουσας μορφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Για παράδειγμα, το project θα μπορούσε να διαλυθεί μέσω των δυνάμεων της αγοράς, όπως παρά λίγο να γίνει το 2012, όταν οι επενδυτές «δοκίμασαν» τη δέσμευση των χωρών του πυρήνα της Ευρώπης να σώσουν τις χώρες της περιφέρειας, και βρήκαν πως ο πυρήνας ήταν (μετά βίας) πρόθυμος να το πράξει αυτό. Ή θα μπορούσε ένας λαός να εκλέξει ένα εθνικιστικό κόμμα, όπως το Εθνικό Μέτωπο της Γαλλίας, που θα μπορούσε είτε να οδηγήσει τη χώρα εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης, είτε να κάνει το μπλοκ τόσο μη διαχειρίσιμο, που θα σταματήσει να λειτουργεί. Ίσως το πιθανότερο σενάριο σ' αυτή τη φάση θα ήταν η Ευρωπαϊκή Ένωση να επιβιώσει ως ένα φάντασμα του πρώην εαυτού της, με τους νόμους της να αγνοούνται και την ίδια να χάνει τις εξουσίες της.

Πού θα συνεχιστεί η ενοποίηση

Οι ακριβείς συνθήκες υπό τις οποίες θα τελειώσει το ευρωπαϊκό πρόγραμμα δεν είναι ξεκάθαρες, όμως υπάρχουν ορισμένες σταθερές, υποβόσκουσες αλήθειες που είναι σίγουρο ότι θα επιβιώσουν και πέραν της τρέχουσας μορφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Με αυτές, μπορεί να γίνει κάποια πρόβλεψη ως προς τη μορφή που θα πάρουν τα πράγματα μελλοντικά. Αυτές οι θεμελιώδεις πραγματικότητες πηγάζουν από βαθύτερες, μη μεταβαλλόμενες δυνάμεις, που εξακολουθούν να φέρνουν κοντά τις χώρες, ανάλογα με τους πιο βασικούς στόχους τους: είναι οι ίδιες δυνάμεις που περιόρισαν τη «διάρκεια ζωής» του ευρωπαϊκού προγράμματος. Κοιτάζοντας αυτούς τους υποβόσκοντες παράγοντες, μπορεί κάποιος να προβλέψει ποιες χώρες θα αναδυθούν από την αποδυναμωμένη Ευρωπαϊκή Ένωση -ή την ΕΕ που θα έχει καταρρεύσει- με στενούς δεσμούς, και ποιες είναι πιθανό απομακρυνθούν, επιδιώκοντας τα δικά τους συμφέροντα, όταν απελευθερωθούν από τη δεσμευτική δύναμη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ενοποιητικών της ιδεωδών.

Το καλύτερο μέρος για να «ξεκινήσει» κανείς είναι η Μπενελούξ. Το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο από καιρό έπαιζαν ρόλο-κλειδί στην ευρωπαϊκή γεωπολιτική, καθώς βρίσκονται σε μια επίπεδη και βατή περιοχή ανάμεσα στις δύο μεγάλες δυνάμεις της ευρωπαϊκής ηπείρου, της Γαλλίας και της Γερμανίας. Πράγματι, στην περιοχή Μπενελούξ ξεκίνησε το όλο ευρωπαϊκό πρόγραμμα.

Το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο σχημάτισαν μια οικονομική ένωση το 1921 και ξεκίνησαν συζητήσεις για μια τελωνειακή ένωση με την Ολλανδία το 1944, πριν το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου. Όμως, ήταν ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος αυτός που στην πραγματικότητα «γέννησε» την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς οι χώρες της Μπενελούξ ενώθηκαν με τους δύο γίγαντες και την Ιταλία, για να δημιουργήσουν ένα μπλοκ που θα απέτρεπε το ενδεχόμενο να ξανασυμβεί μια τέτοια καταστροφική σύγκρουση.

Στα 70 χρόνια που μεσολάβησαν από τη γερμανική ενοποίηση, η Γαλλία έχει υπομείνει τρεις εισβολές, και όλα τα μέλη της νεοσύστατης -τότε- ένωσης υπέφεραν ως αποτέλεσμα. Σήμερα, 70 χρόνια μετά και χωρίς την επανεμφάνιση μιας καταστροφικής σύγκρουσης, η στρατηγική τους φαίνεται πως ήταν αποτελεσματική.

Έτσι, οι Μπενελούξ, η Γαλλία και η Γερμανία θα έχουν κίνητρο να συνεχίσουν τις προσπάθειες ενοποίησής τους. Καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε δύο οικονομικές δυνάμεις, η περιοχή της Μπενελούξ θα θέλει να εξασφαλίσει τη φιλία τους. Εν τω μεταξύ, η αντιπαλότητα Γαλλίας και Γερμανίας θα φέρει αυτές τις χώρες κοντά. Ωστόσο, το μοιραίο γεγονός εδώ είναι ότι η γαλλο-γερμανική σχέση υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα «ρήγματα» της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που σημαίνει ότι μια μικρότερη εκδοχή του μπλοκ θα είναι εξίσου ελαττωματική.

Η Ιταλία, από την πλευρά της, δεν θα προσκληθεί στο «πάρτι» αυτή τη φορά. Πρώτον, της λείπουν οι ίδιες γεωπολιτικές συνθήκες, καθώς βρίσκεται προφυλαγμένη πίσω από το Αλπικό «τείχος». Επιπλέον, η τρίτη μεγαλύτερη οικονομία της ευρωζώνης βρέθηκε στο επίκεντρο τόσο της κρίσης κρατικού χρέους όσο και της προσφυγικής κρίσης, και η Γερμανία ιδιαίτερα θα είναι τόσο επιφυλακτική ως προς τη συνέχιση της ένωσής της με τη χρεωμένη Ιταλία, όσο και ως προς τις σχέσεις της με την Ισπανία.

Το μπλοκ Γαλλίας-Γερμανίας-Μπενελούξ είναι ο πιθανός «κληρονόμος» του ευρώ -εάν φυσικά συνεχίσει να υφίσταται το νόμισμα- και θα διατηρήσει το ενοποιητικό ήθος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα υιοθετήσει μια πιο θετική στάση προς το ελεύθερο εμπόριο απ' όσο ο προκάτοχός της, με την Ολλανδία και τη Γερμανία να υπερακοντίζουν τις τάσεις προστατευτισμού του Βελγίου και με μια Γαλλία που θα έχει χάσει τους παραδοσιακούς μεσογειακούς συμμάχους της.

Αυτό το μπλοκ του «πυρήνα» θα είναι το κέντρο βάρους της Ευρωπαϊκής Ηπείρου στο μέλλον. Τις χρονικές περιόδους που ήταν ολόκληρη, μετά την ενοποίησή της το 1871, η Γερμανία κυριαρχούσε στην Ήπειρο, και φαίνεται πως θα συνεχίσει να το κάνει για τουλάχιστον τα επόμενα δέκα ή είκοσι χρόνια.

Η επιρροή της Γερμανίας στην Ευρώπη δεν είναι μόνο γεωπολιτική. Ένα μεγάλο μέρος της επιρροής της βασίζεται στο εμπόριο. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες ιδιαίτερα, η Γερμανία δημιούργησε ένα ισχυρό διεθνές «εργοστάσιο» αγαθών. Παίρνει τα ακατέργαστα προϊόντα από τους γείτονές της (οι οκτώ εκ των οποίων στέλνουν στη Γερμανία πάνω από το 20% των εξαγωγών τους) και τα μετατρέπει σε εξελιγμένα προϊόντα προτού τα εξάγει.

Το 2014, η Γερμανία ήταν ο Νο 1 εξαγωγικός προορισμός για τις 14 από τις 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η βασική πηγή εισαγωγών για τις 15 από αυτές. Η πρόσβαση στη μηχανή αυτή έχει ωφελήσει ιδιαίτερα τα πρώην κομμουνιστικά κράτη στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, που έχουν εκμεταλλευτεί τα υψηλά επίπεδα επενδύσεων από τη Γερμανία (όπως και από την Ολλανδία και την Αυστρία) και τις εισροές κεφαλαίων προκειμένου να πετύχουν εντυπωσιακή ανάπτυξη του ΑΕΠ τους. Είτε υπάρχει Ευρωπαϊκή Ένωση είτε όχι, οι παίκτες στο δίκτυο αυτό θα έχουν μεγάλα κίνητρα να φροντίσουν ώστε να συνεχίσει να κινείται αυτή η μηχανή.

Απόκλιση των συμφερόντων Ανατολής και Δύσης

Ωστόσο, υπάρχουν δύο «παγίδες». Η πρώτη είναι η μετανάστευση. Το θέμα βαραίνει τις σχέσεις αυτές τουλάχιστον από τη διεύρυνση του 2004, όταν η Γερμανία ήταν μία από τις πολλές χώρες που επέβαλαν περιορισμούς στην ελευθερία κίνησης για τα νέα ανατολικά μέλη. Η εισροή προσφύγων στην Ευρώπη πρόσφατα αναζωπύρωσε τις τριβές αυτές, με την ομάδα Βίσεγκραντ (Ουγγαρία, Σλοβακία, Τσεχία και Πολωνία) να ενώνονται ενάντια στις προσπάθειες της Γερμανίας για κατανομή με ποσοστώσεις των νεοαφιχθέντων προσφύγων/μεταναστών.

Η σχέση που αναδύεται στα ανατολικά και νοτιοανατολικά της Γερμανίας είναι τέτοια ώστε η ελεύθερη διακίνηση αγαθών και κεφαλαίων ενθαρρύνεται, όμως η ελεύθερη κίνηση ανθρώπων περιορίζεται.

Η δεύτερη «παγίδα» είναι η Ρωσία. Μέσα στην επόμενη δεκαετία, η Ρωσία θα βιώσει κάποιες σημαντικές αλλαγές τόσο στις εξωτερικές της σχέσεις όσο και στα εσωτερικά της συστήματα. Το πρώτο ήμισυ αυτής της πρόβλεψης έχει ήδη συμβεί, και η Ρωσία έχει γίνει όλο και πιο εχθρική στην περιφέρειά της. Το Stratfor εκτιμά πως αυτό θα γίνει πιο έντονο, μέχρις ότου το σύστημα που σχεδιάστηκε από τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν προσαρμοστεί ή καταρρεύσει. Αυτό είναι ξεκάθαρο πως θα έχει σημαντικές επιπτώσεις στους Ευρωπαίους γείτονες της Ρωσίας, αν και σε διαφορετικούς βαθμούς. Και έτσι, η γεωγραφία θα μπει και πάλι στο παιχνίδι.

Έχουμε ήδη δει τον ρωσικό στρατό να χρησιμοποιείται αποτελεσματικά στην Ουκρανία, όμως η ικανότητά του να προωθηθεί περαιτέρω στη Ρουμανία περιορίζεται κάπως λόγω των βουνών των Καρπαθίων, ενός φυσικού φράγματος στα βόρεια και δυτικά της χώρας, που προστατεύει επίσης την Ουγγαρία και τη Σλοβακία. Η Πολωνία, αντιθέτως, είναι απόλυτα εκτεθειμένη στη Λευκορωσία, έναν στενό σύμμαχο της Ρωσίας, χωρίς κάποια οροσειρά να την προστατεύει.

Πιο βόρεια, οι ομοίως απροστάτευτες χώρες της Βαλτικής δεν διαθέτουν τον όγκο της Πολωνίας και ως εκ τούτου έχουν μικρότερη προστασία. Μια μεγαλύτερη χώρα, όπως η Πολωνία, θα μπορούσε τουλάχιστον να αγοράσει χρόνο για να οργανώσει κάποια άμυνα.

Η γεωγραφική διαφοροποίηση θα χωρίσει την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη σε δύο ομάδες, με τη μία να επικεντρώνεται στο εμπόριο και την άλλη στην ασφάλεια. Οι Κεντροευρωπαίοι (Τσέχοι, Ούγγροι, Ρουμάνοι, Βούλγαροι και Σλοβάκοι) θα βλέπουν με επιφύλαξη τη Ρωσία.

Τα Καρπάθια Όρη, αν και αποτελούν εμπόδιο, ωστόσο δεν είναι ανυπέρβλητα. Οι χώρες αυτές, πάντως, που προστατεύονται από τα βουνά, θα είναι επίσης ελεύθερες να επικεντρώσουν μεγάλο μέρος της ενέργειάς τους στην επιδίωξη της συνεχιζόμενης ευημερίας τους μέσω του εμπορίου με τον «πυρήνα».

Ένα κοινό συμφέρον για τη διατήρηση του εμπορίου με τη Γερμανία δεν είναι το θεμέλιο ενός ορισμένου μπλοκ, αλλά η αρχή μιας χαλαρής ομαδοποίησης που αποδυναμώνεται τόσο λόγω της απόστασής της από τη Γερμανία όσο και λόγω του χρόνου, καθώς η δύναμη της Γερμανίας αρχίζει να φθίνει.

Η Πολωνία και η Βαλτική, αντιθέτως, δεν θα έχουν την πολυτέλεια να επικεντρωθούν πρωτίστως στην ευημερία τους. Με την παρουσία της Ρωσίας πάνω από το κεφάλι τους, οι χώρες αυτές θα δεθούν στενά, επικεντρώνοντας τις ενέργειές τους σε αμυντικές συμφωνίες και συμμαχίες -και ιδιαίτερα στην καλλιέργεια ισχυρών σχέσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Το εμπόριο, φυσικά, θα συνεχιστεί, όμως η ταυτότητα αυτού του μπλοκ θα επικεντρώνεται στην αντίσταση κατά της ρωσικής απειλής. Αν και όταν οι εσωτερικές προκλήσεις αναγκάσουν τη Ρωσία να στρέψει το ενδιαφέρον της προς το εσωτερικό, η Πολωνία θα έχει μια σπάνια ευκαιρία να διευρύνει την επιρροή της προς τα ανατολικά και νότια, στα πρώην εδάφη της παλαιάς Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας στη Λευκορωσία και στην Ουκρανία.

Στα βόρεια, η Σκανδιναβία θα σχηματίσει το δικό της μπλοκ. Τα μέλη της έχουν προϊστορία κοινών αυτοκρατοριών, ελεύθερου εμπορίου, συμφωνιών ελεύθερης κίνησης και μια (αποτυχημένη) νομισματική ένωση. Είναι φυσικοί σύμμαχοι. Πράγματι, ένας θεσμός που από την άνοδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκεται σε σχετική ύπνωση, το Σκανδιναβικό Συμβούλιο, υπάρχει ήδη για βοηθήσει τις χώρες αυτές στην εσωτερική τους διακυβέρνηση. Το μπλοκ αυτό πιθανότατα θα είναι σχεδόν ή εξίσου ενοποιημένο όσο ο ευρωπαϊκός «πυρήνας» του οποίου ηγούνται η Γαλλία και η Γερμανία, με τον οποίον θα έχει στενές εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις.

Κερδισμένοι και χαμένοι της Νέας Τάξης

Το Ηνωμένο Βασίλειο θα είναι μια από τις χώρες που θα βγουν περισσότερο κερδισμένες από τη νέα τάξη πραγμάτων, εφόσον καταφέρει να παραμείνει ενωμένο για να την εκμεταλλευτεί. Έχοντας αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της τελευταίας χιλιετίας για να κρατήσει την ήπειρο διαιρεμένη και να φέρει σε σύγκρουση τους αντιπάλους του, το Ηνωμένο Βασίλειο αναγκάστηκε να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση μόλις ήταν πλέον αδύνατο να αμφισβητηθεί η ενότητα του μπλοκ. 

Με την ήπειρο να είναι για μια ακόμα φορά διαιρεμένη, το Ηνωμένο Βασίλειο θα έχει τη δυνατότητα να επιστρέψει στην αγαπημένη μακροχρόνια στρατηγική του, διατηρώντας μια ισορροπία δυνάμεων την ώρα που θα προσπαθεί να αναπτύξει ένα εμπορικό δίκτυο που θα συνδυάζει το τοπικό με το παγκόσμιο. 

Στον αντίποδα, η Ισπανία και η Ιταλία θα μείνουν πιθανότατα πίσω. Και οι δύο θα δυσκολευτούν να κρατήσουν την ενότητά τους, με την Ισπανία να διατρέχει τον μεγαλύτερο κίνδυνο διάσπασης λόγω των εσωτερικών συγκρούσεων μεταξύ των περιφερειών της.

Θα προσπαθήσουν να μείνουν όσο το δυνατόν πιο κοντά στον πυρήνα, αν και οι τάσεις προστατευτισμού στις χώρες του Νότου μπορεί να περιορίσουν αυτές τις εμπορικές σχέσεις. Η Ισπανία και η Ιταλία θα εκμεταλλευτούν και οι δύο την ανάκτηση της ελευθερίας να μπορούν να προχωρήσουν σε υποτίμηση του νομίσματός τους για αύξηση της ανταγωνιστικότητας.

Από τη σκοπιά του πυρήνα, οι δύο χώρες πιθανότατα θα αντιμετωπίζονται ως μια μόνιμη πηγή εντάσεων, με την Γαλλία να πιέζει για τη συμπερίληψή τους και τη Γερμανία και την Ολλανδία να αντιστέκονται. Αλλά ο χρόνος θα είναι με το μέρος της Γαλλίας στο ζήτημα αυτό, γιατί τα πιο ευνοϊκά δημογραφικά στοιχεία σε σχέση με τη Γερμανία δείχνουν ότι θα έχει μεγαλύτερη επιρροή στο μπλοκ καθώς θα περνούν τα χρόνια. 

Η εικόνα που παρουσιάσαμε δεν πρέπει να αντιμετωπιστεί ως μια ακριβής αναπαράσταση της Ευρώπης σε κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή στο μέλλον. Ακόμα και αν η Ευρωπαϊκή Ένωση οδηγηθεί σε απότομη διάλυση, όπως παραλίγο να συμβεί το 2012, είναι απίθανο οι χώρες να κινηθούν και να υιοθετήσουν τόσο αρμονικά τους νέους τους ρόλους. Τα γεγονότα θα προχωρήσουν με διαφορετική ταχύτητα το καθένα και ίσως να υπάρξουν σοβαρές συγκρούσεις κατά την πορεία μετάβασης. 

Με χώρες όπως η Ιταλία και η Ισπανία να δίνουν μάχη για να αποφύγουν την απομόνωση, η Γαλλία θα βρεθεί στη δύσκολη θέση να πρέπει να επιλέξει ανάμεσα στο να παραμείνει κοντά στη Γερμανία ή να ταχθεί στο πλευρό των συμμάχων της στη Μεσόγειο. Στοιχεία του υφιστάμενου συστήματος μπορεί να διασωθούν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν σύνδεσμοι μεταξύ των μπλοκ. 

Για παράδειγμα, αν το ευρώ επιβιώσει στον πυρήνα, μπορεί να συνεχίσει να χρησιμοποιείται σε ορισμένες από τις σημερινές χώρες της ερωζώνης που θεωρούνται δημοσιονομικά υπεύθυνες, όπως η Φινλανδία.

Oι άγνωστες πτυχές παραμένουν πολλές. Ωστόσο, η πρόθεση είναι να αποτυπώσουμε τη βασική εικόνα. Αυτό που θα περιλαμβάνει, θα βασιστεί στο πού και πόση πίεση θα ασκηθεί τα επόμενα χρόνια.