Stratfor: Απειλείται η ακεραιότητα της Ουκρανίας

Η εξέγερση στο Κίεβο έχει προφανώς φτάσει στο τέλος της. Ο πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς και η αντιπολίτευση κατέληξαν σε συμφωνία, η οποία ήρθε κατόπιν διαπραγμάτευσης με τους υπουργούς Εξωτερικών της Πολωνίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας.

Η Βουλή είναι πλέον υπεύθυνη και αποφασίζει για το ποιοι θα αναλάβουν υπουργικές θέσεις και πότε θα διεξαχθούν οι εκλογές, για το εάν θα απολύσει δικαστές κ.λπ. Δεν είναι ξεκάθαρο εάν η Βουλή μπορεί να απολύσει τον πρόεδρό της χωρίς να υπάρχει πρώτα έγκληση και δίκη, όμως όλα αυτά είναι συζητήσιμα. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι οι υπουργοί Εξωτερικών της Πολωνίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας διαπραγματεύτηκαν ένα αποτέλεσμα που, για πρακτικούς λόγους, αγνόησε το Σύνταγμα της Ουκρανίας. Θέτει ένα ενδιαφέρον προηγούμενο. Όμως για την Ουκρανία, το Σύνταγμα δεν είχε την «πατίνα» της παράδοσης που απαιτεί ένα πραγματικό Σύνταγμα, ενώ δεν είναι πολλοί αυτοί στους οποίους θα λείψει ο Γιανουκόβιτς.

Το ερώτημα τώρα είναι εάν όλα αυτά θα κάνουν πραγματική διαφορά για τη χώρα ή για τον υπόλοιπο κόσμο. Υπάρχει μια νέα προσωρινή ηγεσία, αν και παραμένει σε φράξιες, και δεν έχουν ακόμα προκύψει πλήρως οι ηγέτες σε αυτές τις φράξιες.

Η επίπτωση των πυροβολισμών θα φέρει κάποια ενότητα στο Κίεβο για ένα διάστημα, όμως, με την πάροδο του χρόνου, η ιδεολογία, η φιλοδοξία και η εχθρότητα θα ξαναβγούν στην επιφάνεια. Αυτό θα καταστήσει τη διακυβέρνηση της Ουκρανίας τόσο δύσκολη όσο και στο παρελθόν, ιδιαίτερα αφού οι διαφορές μεταξύ των νεοναζιστών, των φιλελεύθερων και των ενδιάμεσων ομάδων -όλες βρέθηκαν στα οδοφράγματα- είναι βαθιά ριζωμένες. Θα είναι δύσκολο να σχηματιστεί μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας.

Ένα άλλο θέμα είναι τι θα συμβεί την επόμενη φορά που το πλήθος θα καταλάβει κυβερνητικά κτίρια. Το προηγούμενο έχει δημιουργηθεί -ή για την ακρίβεια, δημιουργήθηκε το 2004 με την Πορτοκαλιά Επανάσταση- και οι κυβερνήσεις και τα καθεστώτα μπορούν να αλλάζουν με επιδέξιους νομικίστικους χειρισμούς. Κάποια στιγμή θα συγκεντρωθεί ένα μεγάλο πλήθος και θα καταλάβει κτίρια.

Εάν η κυβέρνηση ανοίξει πυρ, τότε την εξουσία θα την έχουν τέρατα. Και δεν το λέω ειρωνικά, αλλά κυριολεκτικά. Όμως, εάν η κυβέρνηση αφεθεί να παραλύσει από τους διαδηλωτές, τότε πώς μπορεί να εκτελέσει τις συνταγματικές υποχρεώσεις της; Και δεν το λέω ούτε αυτό ειρωνικά. Με το Ουκρανικό Σύνταγμα, νέο ή παλιό, δεν έχει καμία σημασία, διότι οι Ουκρανοί δεν θα μπουν στη διαδικασία της τήρησής του - αφού οι ξένες δυνάμεις θα τους πιέσουν να διαφοροποιηθούν από τη συνταγματική δημοκρατία για να δημιουργήσουν ένα νέο.

Δεν πρέπει να υπάρχει παρανόηση. Η κυβέρνηση Γιανουκόβιτς ήταν σάπια μέχρι το κόκαλο, και δεν θα λείψει σε κανέναν. Όμως οι περισσότερες κυβερνήσεις της Ουκρανίας θα είναι σάπιες μέχρι το κόκαλο, εν μέρει διότι δεν υπάρχει παράδοση σεβασμού της νομοθεσίας αλλά και λόγω του τρόπου με τον οποίο ιδιωτικοποιήθηκε η ακίνητη περιουσία. Πώς θα μπορούσε να υπάρξει παράδοση νομοθεσίας σε μια χώρα που από χώρα έγινε επαρχία ενός άλλου κράτους και στην οποία ένας από τους ηγέτες της ήταν ο Γιόσεφ Στάλιν;

Οι ιδιωτικοποιήσεις, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, προέκυψαν ξαφνικά με αόριστους κανόνες, που έδιναν το πλεονέκτημα στους γρήγορους και στους αδίστακτους. Οι άνθρωποι αυτοί εξουσιάζουν πλέον την Ουκρανία, και όσο κι αν το πλήθος τους απεχθάνεται δεν μπορεί να τους ανατρέψει. Οι ολιγάρχες, όπως ονομάζονται οι πλούσιοι στην πρώην Σοβιετική Ένωση, είναι ελεύθεροι. Μπορούν να εξαφανίσουν τους επικριτές τους ή να τους δωροδοκήσουν για να εξασφαλίσουν τη σιωπή τους. Το μόνο πράγμα που είναι ισχυρότερο από το χρήμα είναι τα όπλα. Όμως τα όπλα κοστίζουν σε χρήμα και σε ζωές.

Η ιδέα ότι αυτό που θα ακολουθήσει την ουκρανική επανάσταση θα είναι η γέννηση μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας μου θυμίζει την Αραβική Άνοιξη. Στη Δύση, υπάρχει μια παράδοση να θεωρείται η συγκέντρωση ενός παθιασμένου κοινού σε μια πλατεία «φωνή του λαού». Οι δημοσιογράφοι παίρνουν συνεντεύξεις από τους διαδηλωτές και ακούνε πως εκείνοι θέλουν να μπει τέλος στο διεφθαρμένο και σατανικό καθεστώς και υποσυνείδητα θυμούνται την κατάληψη της Βαστίλης, τον ιδρυτικό μύθο της επαναστατικής παράδοσης.

Στην Αραβική Άνοιξη η ελπίδα ήταν μεγάλη, τα αποτελέσματα όμως απογοητευτικά. Υπήρχε γνήσια ελπίδα για αλλαγή, και οι παρατηρητές θεώρησαν πως η αλλαγή θα ήταν προς μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Ίσως μπορεί να συμβεί αυτό. Ορισμένες φορές ήταν μια αλλαγή προς έναν πολύ διαφορετικό τύπο καθεστώτος. Αυτό που απεικονίζεται και που βλέπει ο κόσμος σε αυτήν την περίπτωση είναι διεφθαρμένους ηγέτες να δίνουν εντολές σε κτηνώδεις στρατιώτες. Εάν το καθεστώς και οι στρατιώτες είναι οι κακοί, τότε, σύμφωνα με τη λογική του καλού και του κακού, τα θύματά τους πρέπει να είναι οι καλοί. Σπανίως όμως είναι τόσο ξεκάθαρη η κατάσταση. Δεν είναι μόνο ότι το πλήθος συνήθως είναι διαχωρισμένο σε πολλές φράξιες και ο σύνδεσμος σε αυτές είναι μόνο η οργή που αισθάνεται απέναντι στο καθεστώς και το πάθος της στιγμής. Πολλές φορές απρόσμενες συνέπειες το απομακρύνουν από τις αρχικές του προθέσεις.

Πόσο θα διαρκέσει η ενότητα;

Ο βαθύτερος συμβολισμός μιας επανάστασης, και ο πιο προβληματικός, είναι ότι ο κόσμος που βρίσκεται στην πλατεία μιλά εξ ονόματος ολόκληρου του λαού. Η υπόθεση που έκαναν οι τρεις υπουργοί Εξωτερικών ήταν ότι στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των τριών ηγετών των διαδηλωτών και του προέδρου οι ηγέτες των πρώτων ήταν πιο πιστοί αντιπρόσωποι του λαού απ' ό,τι ο εκλεγμένος πρόεδρος. Μπορεί πράγματι αυτό να ίσχυε, όμως δεν είναι βέβαιο.

Υπάρχουν περιοχές της Ουκρανίας που είναι εξοργισμένες με το αποτέλεσμα στο Κίεβο. Στο δημαρχείο της Σεβαστούπολης, στην Κριμαία, το Σαββατοκύριακο έγινε έπαρση της ρωσικής σημαίας. Η Κριμαία ιστορικά ανήκε στη Ρωσία. Το 1954 ο Νικίτα Χρουστσόφ την πήρε από τη Ρωσία και την έδωσε στην Ουκρανία. Στους Ρώσους της Κριμαίας δεν άρεσε ποτέ το ότι αποτελούσαν μέρος της Ουκρανίας και οι διαδηλωτές δεν τους αντιπροσωπεύουν. Δεν αντιπροσωπεύουν ούτε κι όλους αυτούς που μένουν στο ανατολικό μέρος της χώρας, όπου η ρωσική είναι η καθομιλουμένη και οι στενές σχέσεις με τη Ρωσία είναι και οικονομική αλλά και πολιτισμική επιθυμία.

Έτσι, τίθενται δύο ερωτήματα: Το πρώτο είναι εάν υπάρχει αρκετή ενότητα στην Ουκρανική Βουλή για να κάνουν αυτό που πρέπει, δηλαδή να σχηματίσουν κυβέρνηση. Ο ενθουσιασμός της στιγμής έχει κρύψει τις φράξιες, οι οποίες σύντομα θα έρθουν και πάλι στην επιφάνεια, μαζί με νέες. Ο Γιανουκόβιτς είχε στήριξη - για καλούς ή κακούς λόγους. Οι υποστηρικτές του είναι δυσαρεστημένοι με το αποτέλεσμα αυτό και καιροφυλακτούν. Επιπλέον, οι ολιγάρχες υφαίνουν τον ιστό τους και πολλοί νομοθέτες έχουν ήδη πιαστεί στον ιστό αυτό - ορισμένοι με ευχαρίστηση, άλλοι όχι. Οι υποβόσκοντες περιορισμοί που δημιούργησαν την κυβέρνηση Γιανουκόβιτς εξακολουθούν να υπάρχουν και μπορούν να μετατρέψουν ακόμα και τον πιο φωτισμένο Ουκρανό ηγέτη σε νέο Γιανουκόβιτς.

Το δεύτερο ερώτημα είναι εάν η Ουκρανία παραμείνει ενωμένη. Οι διαφορές μεταξύ της περιοχής που προσανατολίζεται στη Δύση και του τμήματος που προσανατολίζεται στη Ρωσία υπήρχαν εξαρχής. Κατά το παρελθόν οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να κρατήσουν ισορροπίες μεταξύ των δύο στρατοπέδων.

Οι τρεις υπουργοί Εξωτερικών και οι ηγέτες των διαδηλωτών έδειξαν ότι τελείωσαν οι μέρες όπου λαμβάνονταν υπ' όψιν η Κριμαία και η Ανατολή. Το λιγότερο που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι τα συμφέροντά τους δεν εκπροσωπήθηκαν στις διαπραγματεύσεις. Τα συμφέροντα αυτά θα μπορούσαν να εξισορροπιστούν στη νέα Βουλή, ή να απορριφθούν. Εάν συμβεί το τελευταίο, η Ουκρανία θα χωριστεί στα δύο; Και αν γίνει αυτό, ποιες θα είναι οι οικονομικές και οι κοινωνικές συνέπειες; Αν η Βουλή επιλέξει να είναι εξυπηρετική και προς τις δύο πλευρές και τους αντίστοιχους ολιγάρχες, πώς θα αποφύγει να καταλήξει με έναν νέο, πιο συμπαθητικό και με μεγαλύτερη φωτογένεια Γιανουκόβιτς;

Τα κίνητρα των εξωτερικών παραγόντων

Αυτό που συνέβη στην Ουκρανία είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Γερμανούς, τους Γάλλους, του Πολωνούς και τους Αμερικανούς, καθώς όλοι είχαν βαθιά εμπλοκή και συμπάθεια για τους διαδηλωτές και εχθρότητα απέναντι στον Γιανουκόβιτς. Σίγουρα είχε σημασία για τους Ρώσους, για τους οποίους η διατήρηση τουλάχιστον μιας ουδέτερης Ουκρανίας είναι ζωτικής σημασίας για τα εθνικά συμφέροντα. Ολόκληρη η κρίση ξεκίνησε όταν ο Γιανουκόβιτς αποφάσισε να απορρίψει τους στενότερους δεσμούς με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή η απόφαση ήταν που πυροδότησε τις διαδηλώσεις, οι οποίες, μετά τη βίαιη καταστολή τους, εξελίχθηκαν από επιθυμία για στενότερους δεσμούς με την Ε.Ε. σε επιθυμία για αλλαγή καθεστώτος και αίμα.

Η ουκρανική κυβέρνηση έχει χρέος ύψους 13 δισ. δολαρίων, το οποίο οφείλει κυρίως σε ιδρύματα της Δύσης. Η ρωσική κυβέρνηση συμφώνησε να δώσει στην Ουκρανία βοήθεια 15 δισ. δολαρίων σε δόσεις για να καλυφθεί το χρέος αυτό, αφού η Ουκρανία δεν μπορεί να το καλύψει. Η Ρωσία παρακρατεί τώρα την επιπλέον βοήθεια μέχρις ότου σιγουρευτεί ότι η κυβέρνηση που θα προκύψει στο Κίεβο θα είναι κυβέρνηση με την οποία θα μπορεί να συνεργαστεί. Έχει επίσης δώσει στην Ουκρανία έκπτωση στο φυσικό αέριο. Χωρίς αυτήν τη βοήθεια, η χώρα θα ήταν σε ακόμα χειρότερη κατάσταση.

Στρεφόμενη στην Ευρώπη, η Βουλή πρέπει να αντιμετωπίσει το θέμα της αναχρηματοδότησης του χρέους της αλλά και να διασφαλίσει πως οι Ρώσοι θα συνεχίσουν να παρέχουν φυσικό αέριο με έκπτωση. Οι Ευρωπαίοι δεν είναι σε θέση πολιτικά να εγγυηθούν το ουκρανικό χρέος. Δεδομένων της οικονομικής κατάστασης και της λιτότητας σε πολλές χώρες της Ε.Ε., θα προκαλούνταν μεγάλη αναστάτωση εάν οι Βρυξέλλες έδιναν από τους περιορισμένους πόρους σε μια χώρα που δεν είναι μέλος. Και ασχέτως με το τι πιστεύεται, δεν υπάρχει πιθανότητα η Ουκρανία να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό τις παρούσες συνθήκες. Το μπλοκ έχει ήδη αρκετές άρρωστες οικονομίες να αντιμετωπίσει.

Οι Γερμανοί έχουν προτείνει το ΔΝΤ να αναλάβει το οικονομικό πρόβλημα της Ουκρανίας. Η προσέγγιση του ΔΝΤ σε τέτοιου είδους προβλήματα μπορεί να συγκριθεί με χειρουργική επέμβαση χωρίς αναισθητικό. Ο ασθενής μπορεί να επιβιώσει και να γίνει καλύτερα, όμως η αγωνία που θα περάσει θα είναι πολύ έντονη. Ως αντάλλαγμα για τη διάσωση, το Ταμείο θα απαιτήσει αναδιάρθρωση των οικονομικών της χώρας. Δεδομένης της οικονομικής της κατάστασης, αυτή η αναδιάρθρωση θα ήταν δραματική. Και οι συνέπειες θα μπορούσαν κάλλιστα να οδηγήσουν σε έναν ακόμα γύρο διαδηλώσεων.

Οι Ρώσοι συμφωνούν με την πρόταση αυτή, πιθανότατα γελώντας. Η Βουλή είτε θα απορρίψει το σχέδιο του ΔΝΤ και θα ζητήσει από τη Ρωσία να αναλάβει αμέσως το βάρος, είτε θα στραφεί στη Ρωσία αφού βιώσει τις επώδυνες καταστάσεις. Υπάρχει λόγος που η Ρωσία τηρεί τόσο χαλαρή στάση σε ό,τι αφορά τα γεγονότα της Ουκρανίας. Καταλαβαίνει πως το χρέος, το φυσικό αέριο και οι δασμοί στις ουκρανικές εξαγωγές προς τη Ρωσία δημιουργούν πολύ σημαντικούς περιορισμούς στην Ουκρανία. Στο χειρότερο σενάριο η Ουκρανία θα μετακινούνταν προς το δυτικό στρατόπεδο ούσα οικονομικά ανάπηρη. Στο καλύτερο, θα αναγνώριζε τη μοίρα της και θα στρεφόταν στη Ρωσία.

Αυτό που κάνουν οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί στην Ουκρανία είναι λιγότερο ξεκάθαρο. Είχαν τη στιγμή του θριάμβου τους και εξοβέλισαν έναν διεφθαρμένο ηγέτη. Όμως σίγουρα δεν είναι έτοιμοι να αναλάβουν το βάρος των οικονομικών προβλημάτων της. Και με αυτά τα οικονομικά προβλήματα, η δυνατότητα σχηματισμού κυβέρνησης που δεν θα υποφέρει από τα δεινά του Γιανουκόβιτς είναι ελάχιστη. Παρά τις καλές προθέσεις, δεν θα αρέσει στους Ουκρανούς η συμφωνία με το ΔΝΤ.

Υποθέτω ότι υπάρχουν δύο κίνητρα για τις ενέργειες των Ευρωπαίων και των Αμερικανών. Το ένα είναι να εκδικηθούν τους Ρώσους για την πιο επιθετική στάση τους στον κόσμο και για να τους θυμίσουν πόσο ευάλωτη είναι η Ρωσία. Το δεύτερο είναι μια χαμηλού ρίσκου παρέμβαση στα ανθρώπινα δικαιώματα για να ικανοποιήσουν τις εσωτερικές πολιτικές απαιτήσεις, χωρίς να ρισκάρουν και πολλά. Την καθαρά γεωπολιτική εξήγηση -ότι το έπραξαν για να αποκτήσουν μια βάση από την οποία να μπορούν να απειλήσουν τη Ρωσία και να αυξήσουν την επιφυλακτικότητά της- είναι δύσκολο να την πιστέψουμε. Καμία από αυτές τις δυνάμεις δεν είναι σε θέση να προστατέψει την Ουκρανία από τα ρωσικά οικονομικά ή στρατιωτικά αντίποινα. Και καμία δεν θα είχε διάθεση να απειλήσει τα θεμελιώδη συμφέροντα της Ρωσίας.

Το ερώτημα είναι διπλό: Όταν σταματήσει να ρέει η αδρεναλίνη της επανάστασης, θα μπορέσει η Ουκρανική Βουλή να κυβερνήσει, ή θα πέσει στο φραξιονιστικό αδιέξοδο που υποτίθεται ότι θα έλυνε το προεδρικό σύστημα; Επιπλέον, θα αποφασίσουν η ανατολική Ουκρανία και η Κριμαία ότι δεν θέλουν να συμπορευθούν με το νέο καθεστώς και θα προχωρήσουν σε απόσχιση φτιάχνοντας ανεξάρτητο κράτος ή προσχωρώντας στη Ρωσία; Σε μεγάλο βαθμό, το δεύτερο ερώτημα θα εξαρτηθεί από το πρώτο. Εάν η Βουλή βρεθεί σε αδιέξοδο, ή υιοθετήσει μέτρα που είναι εχθρικά προς την ανατολική Ουκρανία και την Κριμαία, η απόσχιση είναι πιθανή. Βεβαίως, εάν αποφασίσει να τηρήσει εξυπηρετική στάση προς τις περιοχές αυτές, δεν είναι ξεκάθαρο πώς ακριβώς η νέα κυβέρνηση θα διαφέρει από αυτήν του Γιανουκόβιτς.

Είναι πολύ πιο εύκολο να γίνει μια επανάσταση παρά να συνέλθεις από αυτήν. Η συγκεκριμένη επανάσταση δεν ήταν τόσο δυνατή ώστε να χρειαστεί και μεγάλη προσπάθεια για ανάκαμψη. Όμως, αν η Ουκρανία διέθετε συνταγματική δημοκρατία, αυτή έχει πλέον σπάσει από ανθρώπους που δήλωσαν πως πρόθεσή τους ήταν να δημιουργήσουν μια συνταγματική δημοκρατία. Το θέμα είναι εάν οι καλές προθέσεις ευθυγραμμίζονται με την πραγματικότητα.