Stratfor: Η επόμενη φάση της Αραβικής Άνοιξης

Σίγουρα υπήρχαν συνταγματικοί δημοκράτες στους αραβικούς δρόμους το 2011, όμως δεν αποτελούσαν δύναμη επιβολής. Κοιτάζοντας πίσω στην Αραβική Άνοιξη, προκαλεί εντύπωση το πόσο λίγες προσωπικότητες αντικαταστάθηκαν, πόσα λίγα καθεστώτα ανατράπηκαν και πόσο χάος προκλήθηκε από την επανάσταση.

Η εξέγερση στη Λιβύη είχε ως αποτέλεσμα μια στρατιωτική επέμβαση της Δύσης που εκθρόνισε τον πρώην ηγέτη Μουαμάρ Γκαντάφι και τον αντικατέστησε με μια μεγάλη αβεβαιότητα. Η εξέγερση στη Συρία δεν έχει οδηγήσει σε αντικατάσταση του προέδρου Μπασάρ Αλ Άσαντ, όμως έχει αντιθέτως προκαλέσει πόλεμο μεταξύ αυτού και της αντιπολίτευσης, στην οποία κυριαρχούν οι ισλαμιστές. Σε άλλες περιοχές, οι εξεγέρσεις περιορίστηκαν με σχετική ευκολία.

Η ειρωνεία της Αραβικής Άνοιξης ήταν ότι με το να ανοίξει την πόρτα της λαϊκής δυσαρέσκειας έδειξε ότι, ενώ η δυσαρέσκεια είναι πραγματική, ούτε αποφασιστικής σημασίας είναι ούτε στοχεύει ξεκάθαρα προς μια συνταγματική δημοκρατία.

Αυτό είναι που καθιστά την Αίγυπτο τόσο ενδιαφέρουσα περίπτωση. Η αιγυπτιακή εξέγερση πάντα ήταν η πιο αμφιλεγόμενη, παρότι θεωρούνταν η πιο αποφασιστική. Είναι αλήθεια ότι ο πρώην πρόεδρος Χόσνι Μουμπάρακ ανετράπη το 2011. Είναι επίσης αλήθεια ότι έγιναν εκλογές το 2012, και πως η εκλογή ενός ηγέτη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην προεδρία της χώρας τόνισε την πραγματικότητα ότι οι δημοκρατικές εκλογές δεν εγγυώνται και ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό αποτέλεσμα. Σε κάθε περίπτωση, ο ανατραπείς πλέον πρόεδρος Μοχάμεντ Μόρσι κέρδισε με ισχνή πλειοψηφία και ήταν σημαντικά περιορισμένος ως προς αυτά που μπορούσε να κάνει.

Όμως, το πραγματικό ζήτημα στην Αίγυπτο ήταν πάντοτε άλλο. Αν και ένας στρατηγός εκδιώχθηκε από την εξουσία το 2011, δεν ήταν ξεκάθαρο ότι δεν παρέμεινε το στρατιωτικό καθεστώς, αν όχι στην εξουσία, τουλάχιστον στην απώτατη διαιτησία της εξουσίας στην αιγυπτιακή πολιτική.

Τον τελευταίο χρόνο, για όσο παρέμενε εκλεγμένος πρόεδρος ο Μόρσι, θα μπορούσε να επιχειρηματολογήσει κάποιος ότι ο στρατός είχε χάσει την εξουσία του. Όμως, όπως υποστηρίξαμε ότι η πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ κατασκευάστηκε από τον στρατό προκειμένου να εξαναγκάσει τη διαδοχή στην οποία αντιστεκόταν ο γερασμένος Μουμπάρακ, έτσι μπορούμε και τώρα να υποστηρίξουμε ότι ενώ ο στρατός είχε μπει στο πίσω πλάνο παρέμενε η αποφασιστική δύναμη στην Αίγυπτο.

Η σύγχρονη Αίγυπτος ιδρύθηκε το 1952 από το πραξικόπημα του Συνταγματάρχη Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ. Ο Νάσερ ήταν προσηλωμένος στον εκσυγχρονισμό της και έβλεπε τον στρατό ως το μόνο πραγματικό όργανο εκσυγχρονισμού. Ήταν ένας κοσμικός προσηλωμένος στην ιδέα ότι τα αραβικά έθνη θα έπρεπε να ενωθούν, όμως με κανέναν τρόπο δεν ήταν ισλαμιστής. Ήταν ένας σοσιαλιστής, όχι όμως κομμουνιστής. Και πάνω απ' όλα, ήταν ένας αξιωματικός του αιγυπτιακού στρατού προσηλωμένος στην αρχή ότι ο στρατός εγγυάται τη σταθερότητα του αιγυπτιακού έθνους.

Όταν ήρθαν οι εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης, οι διάδοχοι του Νάσερ χρησιμοποίησαν την αναταραχή για να αναγκάσουν τον Μουμπάρακ να φύγει από την εξουσία, και στη συνέχεια έκαναν πίσω. Έχει ενδιαφέρον να σκεφτούμε εάν θα τους ικανοποιούσε η διατήρηση της θεσμικής τους θέσης σε μια κυβέρνηση της οποίας θα ηγούνταν η Μουσουλμανική Αδελφότητα. Ωστόσο, ο Μόρσι στην πραγματικότητα ποτέ δεν πήρε τον έλεγχο των «μηχανισμών» της κυβέρνησης, εν μέρει διότι ήταν πολιτικά αδύναμος, εν μέρει διότι η Μουσουλμανική Αδελφότητα δεν ήταν έτοιμη να κυβερνήσει και εν μέρει επειδή ο στρατός στην πραγματικότητα ποτέ δεν χαλάρωσε την εξουσία του.

Αυτή η δυναμική κορυφώθηκε στις διαδηλώσεις του Αιγυπτιακού Θέρους. Η ηγεσία της αντιπολίτευσης φαίνεται να στηρίζει τη συνταγματική δημοκρατία. Είναι δύσκολο να πούμε εάν τα πλήθη στους δρόμους κάνουν το ίδιο ή απλώς δεν τους αρέσει η Μουσουλμανική Αδελφότητα, όμως υποψιαζόμαστε ότι το φαγητό και οι θέσεις εργασίας τους ενδιαφέρουν περισσότερο από τις αρχές του φιλελευθερισμού. Όπως και να έχει, υπήρξε εξέγερση και για μία ακόμα φορά την αξιοποίησε ο στρατός.

Κατά ένα μέρος, ο στρατός δεν ήθελε να δημιουργηθεί χάος και θεώρησε εαυτόν υπεύθυνο για να αποτρέψει αυτό το ενδεχόμενο. Απ' την άλλη πλευρά, ο στρατός δεν εμπιστευόταν τη Μουσουλμανική Αδελφότητα και χάρηκε που αναγκάστηκε να φύγει από την εξουσία. Όπως και το 2011, ενήργησε φανερά για να διατηρήσει την τάξη και ταυτόχρονα για να διαμορφώσει την πολιτική τάξη στην Αίγυπτο. Εκθρόνισε τον Μόρσι, αντικαθιστώντας τον με μια πιο κοσμική και εμφανώς πιο φιλελεύθερη ηγεσία.

Όμως, αυτό που πρέπει να λαμβάνεται υπ' όψιν είναι ότι, όπως και το 2011, όταν ο στρατός ήταν πρόθυμος να ανοίξει τον δρόμο για τον Μόρσι, έτσι και τώρα στρώνει τον δρόμο για την αντιπολίτευσή του. Και αυτό είναι το κρίσιμο σημείο - ενώ η αστάθεια στην Αίγυπτο κλιμακώνεται, ο στρατός διαμορφώνει την όποια τάξη προκύψει. Ο στρατός ενδιαφέρεται λιγότερο για την ιδεολογία της κυβέρνησης και περισσότερο για τον περιορισμό του χάους. Δεδομένης αυτής της αποστολής, δεν βλέπει ότι δεν θα κάνει πίσω, όμως ταυτόχρονα δεν θα αφήσει και την εξουσία.

Η ειρωνεία της αιγυπτιακής Αραβικής Άνοιξης είναι ότι, αν και έφερε στο προσκήνιο νέους «παίκτες», δεν έχει αλλάξει το καθεστώς ή τη θεμελιώδη αρχιτεκτονική της αιγυπτιακής πολιτικής. Ο στρατός παραμένει η κυρίαρχη δύναμη, και ενώ είναι έτοιμος να διαμορφώσει με έξυπνο τρόπο την Αίγυπτο, αυτό που έχει σημασία είναι ότι θα συνεχίσει να σχηματίζει την Αίγυπτο.

Έτσι, παρότι μπορούμε να μιλάμε για πραξικόπημα, αυτό που συμβαίνει μόλις και μετά βίας είναι πράγματι πραξικόπημα. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι υπάρχει ευρεία δυσαρέσκεια στην Αίγυπτο, που πλέον μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα. Αυτή η δυσαρέσκεια ακολουθεί πολλά ιδεολογικά μονοπάτια, αλλά και πολλά μονοπάτια που είναι άσχετα από τις ιδεολογίες. Πάνω στη σκηνή της δυσαρέσκειας στέκεται ο στρατός, χειραγωγώντας, διαχειρίζοντας και περιορίζοντάς την. Όλοι οι άλλοι, όλοι οι πολιτικοί, έρχονται και φεύγουν, παίζοντας έναν μικρό ρόλο και αποχωρώντας, ενώ ο στρατός και το πλήθος παραμένουν παγιδευμένοι σε έναν μακρύ, περίπλοκο και σχεδόν ακατανόητο χορό.