Το υπαρξιακό πρόβλημα της ανεπτυγμένης Δύσης

Γάλλος καθηγητής της φιλοσοφίας αλλά και σύμβουλος σε θέματα νέας επιχειρηματικότητας, ο Ζιλ Λιποβίτσκι, 74 ετών, προέρχεται από τον χώρο της αυτόνομης αριστεράς -πλην όμως, όταν αποφάσισε να μελετήσει τον Αλέξις ντε Τοκβίλ κατάλαβε ότι κάπου ο δρόμος του ήταν λάθος. Αντελήφθη επίσης ότι οι κοινωνίες δεν αναπτύσσονται και δεν εκσυγχρονίζονται ούτε με τσιτάτα, ούτε με διατάγματα, ούτε με ευχολόγια.

Οι κοινωνίες αναπτύσσονται, αλλάζουν και προοδεύουν, όταν υπάρχουν άνθρωποι ικανοί να τις απογειώσουν και να τις εμπνεύσουν με πνεύμα αυτονομίας, δημιουργίας και ατομικής ολοκληρώσεως. Όταν, με άλλα λόγια, οι κοινωνίες είναι κινητικές, επισημαίνει ο Γάλλος φιλόσοφος, που έγινε γνωστός στη χώρα του το 1983 με το βιβλίο του «Η Εποχή του Κενού».

Για μια μακρά περίοδο, στη διαδικασία μεταβάσεως των δυτικών κοινωνιών από την αγροτική στη βιομηχανική οικονομία, οι κινητικοί, οι ανήσυχοι άνθρωποι, αυτοί που αποφάσιζαν να αναλάβουν κινδύνους, ήσαν λιγοστοί. Παρ' όλα αυτά, κατάφεραν να μετασχηματίσουν τεράστια κοινωνικά σύνολα και να θέσουν τις βάσεις για τις βιομηχανικές κοινωνίες του 20ού αιώνα -όχι βέβαια χωρίς συγκρούσεις και αιματηρούς πολέμους, δύο από τους οποίους είχαν και παγκόσμιο χαρακτήρα. Οι πόλεμοι αυτοί, όμως, μάλλον υπήρξαν και οι τελευταίοι μεταξύ χωρών της Δύσεως. Διότι, από το τέλος τους και μετά, ο δυτικός κόσμος, εν ειρήνη, γνώρισε την ισχυρότερη ανάπτυξη και πρόοδο που έχουν ποτέ καταγραφεί στην ανθρώπινη ιστορία.

Ειδικότερα στη Δυτική Ευρώπη, η μεταπολεμική περίοδος υπήρξε επίσης αυτή της θεμελιώσεως ενός πρωτόγνωρου για τις ανθρώπινες κοινωνίες κοινωνικού κράτους, το οποίο σήμερα αποτελεί και παγκόσμιο παράδειγμα προς μίμηση.

Επίσης, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των δυτικών κοινωνιών και οικονομιών στην προαναφερόμενη περίοδο είναι το φαινόμενο του εκδημοκρατισμού της παραγωγής και της καταναλώσεως. Με άλλα λόγια, μέσα σε μία πεντηκονταετία, πάρα πολλά εκατομμύρια ανθρώπων μπόρεσαν και απέκτησαν αγαθά που στα τέλη του 19ου αιώνος ήταν προσβάσιμα αυστηρώς σε πολύ λίγους μόνον.

Αυτός ο εκδημοκρατισμός της παραγωγής και καταναλώσεως υπήρξε, αφενός, πηγή οικονομικής και κοινωνικής ευμάρειας, αφετέρου δε,  φορέας μιας μετα-νεωτερικής εποχής στην οποία τεράστιο ρόλο έπαιξαν η μισθωτή εργασία, η μαζική κατανάλωση και ένας ηδονοθηρικός ατομικισμός, με ποικίλες ψυχολογικές κυρίως επιπτώσεις. Όσο για τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες, απείχαν πολύ από τη μαρξική αντίληψη της πάλης των τάξεων. Ήσαν περισσότερο αντιπαραθέσεις μεγαλύτερης συμμετοχής στον παραγόμενο πλούτο, παρά προσπάθειας ατομικής ιδιοποιήσεως του τελευταίου.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, όπου η κοινωνική προστασία έπαιξε και παίζει μεγάλο ρόλο, οι μεταπολεμικές καταναλωτικές κοινωνίες ενδιαφέρονταν περισσότερο για προστασία παρά για δημιουργία και αναλήψεις κινδύνων. Για μία περίοδο έτσι, απέδιδαν μεγάλη σημασία στο προστατευτικό έχειν και είχαν σε δεύτερο μοίρα το δημιουργικό πράττειν -που είναι, ωστόσο, η κατ’ εξοχήν αναπτυξιακή συμπεριφορά. Κατ’ επέκταση, στις κοινωνίες αυτές το έχειν και η προστασία επεσκίαζαν το είναι και καλλιεργούσαν στα άτομα την αίσθηση της ανευθυνότητος για τη ζωή τους, φαινόμενο παραλυτικό και σε βάθος χρόνου καταστροφικό για μια κοινωνία.

Σήμερα, η κατάσταση αυτή ανατρέπεται με εκκωφαντικό τρόπο και η ανατροπή αυτή αποτελεί μέρος της κρίσεως που βιώνουν οι αναπτυγμένες κοινωνίες. Κρίση που σαφώς δεν είναι μόνο χρηματοοικονομική, αλλά και πνευματική, ψυχολογική και άρα υπαρξιακή.

Κύρια χαρακτηριστικά της εποχής μας είναι η ανάδειξη της γνώσεως σε συντελεστή παραγωγής, η επιτάχυνση της ιστορίας και των αλλαγών που πραγματοποιούνται, η ραγδαία ανάπτυξη μη δυτικών κόσμων και η πρωτοφανής ταχύτητα κινήσεως ανθρώπων, κεφαλαίων, ιδεών, γνώσεων, πληροφοριών και δεδομένων. Ταυτοχρόνως, μετά από χιλιάδες χρόνια, ο αρχαιοελληνικός Λόγος και η δυτική εκδοχή του υποκύπτουν σταδιακά στη φρενίτιδα του στιγμιαίου, στην τυραννία του εφήμερου, στην καθίζηση των ουτοπιών και στην κυριαρχία του χρόνου. Όλα αυτά, υποστηρίζουν αρκετοί νέοι στοχαστές και άλλοι διανοούμενοι, συνιστούν την εποχή της μετανεωτερικότητος, στην οποία καθοριστικός και αποφασιστικός για την πορεία μιας κοινωνίας είναι ο ρόλος της κινήσεως.

Κατά τον γνωστό μελλοντολόγο Αλβιν Τόφλερ, όσο πιο ακίνητες είναι οι κοινωνίες τόσο γρηγορότερα θα βυθίζονται σε σοβαρές κρίσεις, με κυρίαρχο στοιχείο τους τη βία. Ακριβώς το αντίθετο θα συμβαίνει με τις κινητικές και δημιουργικές κοινωνίες, που θα επιδεικνύουν υψηλούς βαθμούς προσαρμοστικότητος. Στις κοινωνίες αυτές, οι νέοι επιχειρηματίες και οι start-ups θα δημιουργούν σταδιακά ένα νέο οικονομικό, κοινωνικό και ψυχολογικό περιβάλλον, στο πλαίσιο του οποίου θα αρχίσει να κυριαρχεί το δημιουργικό είναι έναντι τού προστατευτικού έχειν.

Η προσωπική αυτο-ολοκλήρωση και επιβεβαίωση θα έχουν μεγαλύτερο βάρος από τη θεαματική επίδειξη χρήματος. Η ευτυχία όλο και πιο πολύ θα αποσυνδέεται από το χρήμα. Από την πλευρά του, όπως είναι ήδη ορατό, σε αυτή τη νέα εποχή το κεφάλαιο όλο και περισσότερο θα ακολουθεί ιδέες, γιατί οι τελευταίες σε πολλές περιπτώσεις περικλείουν υψηλές προστιθέμενες αξίες.

Τέλος, ένα άλλο ιστορικό φαινόμενο που σημαδεύει την εποχή μας και στο οποίο θα επανέλθουμε είναι αυτό της αποδυτικοποιήσεως του κόσμου, μέσω της παγκοσμιοποιήσεως και της αναδύσεως του ασιατικού καπιταλισμού, ο οποίος διαφέρει αισθητά από τον αντίστοιχο δυτικού τύπου και το φιλοσοφικό του υπόβαθρο.

Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι η αποδυτικοποίηση οδηγεί και σε λιγότερο κράτος δικαίου, που σημαίνει ότι ένα από τα σοβαρά προβλήματα του αιώνα μας θα είναι οι ήδη ορατές μορφές αυταρχισμού, που θα συνοδεύονται και από φαινόμενα λαϊκισμού και γενικευμένης πνευματικής παρακμής.

Παρ' όλα αυτά η ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης φέρνει ήδη στο προσκήνιο νέα πολιτισμικά πρότυπα, που ίσως να περιμένουν κάποιον... ψηφιακό Σωκράτη για να τα ερμηνεύσει.