Η αλλαγή του καπιταλισμού που δεν κατάλαβε ο Τσίπρας

Συγγραφέας του βιβλίου «Μετακαπιταλισμός, ένας Οδηγός για το Μέλλον», ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Πολ Μέισον είναι ένας ευφυής και εξαιρετικά παρατηρητικός συνάδελφος, που μισεί και θαυμάζει ταυτόχρονα τον καπιταλισμό, έχει περί πολλού τον Βαρουφάκη και δηλώνει απογοητευμένος από τον Τσίπρα.

«Όχι για τις κωλοτούμπες, αλλά γιατί δεν προσπαθεί να καταλάβει την εποχή του», λέει. «Αυτό τελικά θα αποδειχθεί και το πολύ σοβαρό λάθος του στη διάρκεια της θητείας του». Γιατί, όμως;

«Η αριστερά», μας λέει ο Πολ Μέισον, «θέλησε να μετατρέψει τον μαρξισμό σε σύστημα εξουσίας και τα έκανε κυριολεκτικά μούσκεμα. Στόχος της ήταν η διά της βίας καταστροφή των δυνάμεων της αγοράς, αλλά όχι η αντίληψη της φύσεως του καπιταλισμού. Τελικά, λοιπόν, το οιοδήποτε οικοδόμημα της αριστεράς κατέρρευσε υπό το βάρος ενός βίαιου κρατισμού, που κάθε άλλο παρά την εργασία εξυπηρέτησε.

»Σήμερα όμως βρισκόμαστε σε μία άλλη εποχή. Η τεχνολογία δημιουργεί νέες διεξόδους για την αριστερά, ιδιαίτερα μετά την κραυγαλέα αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού να δημιουργήσει νέες μορφές παραγωγής πλούτου.

Η αποκαλούμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, αυτή που προσωπικά αποκαλώ μετακαπιταλισμό, προσφέρει μεγάλες ευκαιρίες μέσα στο παλιό σύστημα να δημιουργηθεί κάτι καινούργιο. Κάτι που θα στηρίζεται σε νέες αξίες, συμπεριφορές και νόρμες.

Όπως συνέβη με τη φεουδαρχία πριν πεντακόσια χρόνια, ο καπιταλισμός θα εκλείψει μέσα από την επιτάχυνση αποσταθεροποιητικών παραγόντων που ο ίδιος δημιουργεί. Πλην όμως, οι παράγοντες αυτοί οδηγούν σε ένα νέο είδος ανθρώπου και η σχετική διαδικασία έχει ήδη ξεκινήσει. Υπό αυτή την έννοια, τρεις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών κάνουν εφικτό τον μετακαπιταλισμό».

Πρώτον, υποστηρίζει ο Πολ Μέισον, οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών έχουν μειώσει την αναγκαιότητα για εργατικό δυναμικό, έχουν κάνει δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου και έχουν καταστήσει χαλαρή τη σχέση μισθού-εργασίας.

Δεύτερον, τα πληροφοριακά αγαθά υπονομεύουν την ικανότητα των αγορών να καθορίζουν σωστά τις τιμές. Και αυτό διότι οι αγορές βασίζονται στην ανεπάρκεια των προϊόντων για να καθορίσουν τις τιμές, ενώ η πληροφορία βρίσκεται σε αφθονία. Το σύστημα, για να αμυνθεί, χρειάζεται να δημιουργήσει μονοπώλια πρωτόγνωρης κλίμακας για τα τελευταία διακόσια χρόνια. Τέτοια μονοπώλια, όμως, είναι αδύνατον να αντέξουν υπό τις παρούσες συνθήκες.

Τρίτον, γινόμαστε μάρτυρες μίας αυθόρμητης άνθησης της συνεργατικής παραγωγής. Εμφανίζονται αγαθά, υπηρεσίες και οργανισμοί που δεν ανταποκρίνονται στις οδηγίες των αγορών και των διοικητικών ιεραρχιών. Το μεγαλύτερο πληροφοριακό αγαθό του κόσμου, η Wikipedia, παρήχθη από τη δωρεάν εργασία 27.000 εθελοντών και ακυρώνει τις επιχειρήσεις παραγωγής και εμπορίας εγκυκλοπαιδειών, αφαιρώντας συνάμα από τις επιχειρήσεις διαφήμισης έσοδα της τάξης των 3 δισεκατομμυρίων δολαρίων τον χρόνο.

Μεγάλα τμήματα της οικονομικής ζωής, απαρατήρητα σχεδόν στις σκοτεινές γωνίες και στα κενά του συστήματος των αγορών, έχουν αρχίσει να κινούνται σε διαφορετικό ρυθμό. Εναλλακτικά νομίσματα, τράπεζες χρόνου, κοοπερατίβες και αυτοδιαχειριζόμενοι χώροι πολλαπλασιάζονται -χωρίς τις περισσότερες φορές να γίνονται αντιληπτά από τους επαγγελματίες οικονομολόγους και συχνά ως άμεσο αποτέλεσμα της διάλυσης των παλαιών δομών μετά την κρίση του 2008.

Νέες μορφές ιδιοκτησίας, νέες μορφές δανεισμού, νέα νομικά συμβόλαια. Τα δέκα τελευταία χρόνια έκανε την εμφάνισή της μία καινούργια κουλτούρα του επιχειρείν που τα μίντια αποκαλούν «οικονομία διαμοιρασμού». Δημοφιλείς όροι όπως τα «κοινά» και η «ομότιμη παραγωγή» κυκλοφορούν ευρέως, αλλά ελάχιστοι μπήκαν στον κόπο να διερευνήσουν τι σημαίνουν όλα αυτά για τον καπιταλισμό.

«Πιστεύω ότι αυτό δίνει μία διέξοδο, υπό την προϋπόθεση όμως ότι αυτές οι ήπιες δράσεις θα καλλιεργηθούν, θα τονωθούν και θα προστατευτούν δια της ριζικής αλλαγής του ρόλου των κυβερνήσεων», λέει ο Βρετανός συγγραφέας. Επισημαίνει δε ότι, σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η παλαιάς κοπής Αριστερά δεν έχει καμία δυνατότητα να επιβιώσει πολιτικά. Διότι, όσο παραμένει εκτός των κοινωνιών των δικτύων, θα απορρίπτεται από αυτούς που τις συνθέτουν για τον απλό λόγο ότι δεν θα ανταποκρίνεται σε καμία ανάγκη τους.

Ο πληροφοριακός καπιταλισμός έχει δημιουργήσει εκατομμύρια δικτυωμένους ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να γίνονται αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά ταυτοχρόνως βρίσκονται ένα κλικ μακριά από τη γνώση ολόκληρης της ανθρωπότητας. Απαιτείται, λοιπόν, η δημιουργία ενός νέου φορέα ιστορικής αλλαγής, που θα απευθύνεται σε μορφωμένους και δικτυωμένους ανθρώπους.

Ο Πολ Μέισον πιστεύει ότι στην Ελλάδα της υψηλής ανεργίας των νέων και με 400.000 από αυτούς να έχουν εγκαταλείψει τη χώρα, αυτή η κατηγορία θα έπρεπε να ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο τον Αλέξη Τσίπρα, περισσότερο από τους δημόσιους υπαλλήλους και τους συνταξιούχους. Στο επίπεδο αυτό ο Βρετανός συγγραφέας και δημοσιογράφος γράφει τα εξής ενδιαφέροντα, που σίγουρα συνιστούν τροφή για σκέψη:

«Σήμερα, η βασική αντίφαση του σύγχρονου καπιταλισμού εντοπίζεται ανάμεσα στη δυνατότητα για δωρεάν και άφθονα κοινωνικά παραγόμενα αγαθά και σε ένα σύστημα μονοπωλίων, τραπεζών και κυβερνήσεων, που αγωνίζεται σκληρά να διατηρήσει υπό τον έλεγχό του την πληροφορία και τη νομή της εξουσίας. Τα πάντα, δηλαδή, έχουν διαποτιστεί από το πνεύμα ανταγωνισμού μεταξύ δικτύου και ιεραρχίας. Αυτό συμβαίνει τώρα επειδή η άνοδος του νεοφιλελευθερισμού παραμόρφωσε τον πεντηκονταετή φυσιολογικό βηματισμό του καπιταλισμού. Απ' ό,τι φαίνεται, ο κύκλος ζωής του βιομηχανικού καπιταλισμού, που κράτησε 240 χρόνια, οδεύει μάλλον προς το τέλος του.

»Έτσι, λοιπόν, δύο είναι οι πιθανές προοπτικές που ανοίγονται μπροστά μας: Ή θα αναδυθεί και θα σταθεροποιηθεί ένας νέος τύπος γνωστικού καπιταλισμού, βασισμένος σε ένα καινούργιο μείγμα εταιρειών, αγορών και διαδικτυακών συνεργειών, όπου τα υπολείμματα του βιομηχανικού συστήματος θα βρουν τη θέση που τους αρμόζει στο τρίτο αυτό είδος καπιταλισμού, ή το Διαδίκτυο θα διαβρώσει τη λειτουργικότητα και την εξουσία του συστήματος της αγοράς. Σε αυτή την περίπτωση, θα υπάρξει σφοδρή σύγκρουση, που θα οδηγήσει στην κατάλυση του συστήματος της αγοράς και στην αντικατάστασή του από τον μετακαπιταλισμό.

»Ο μετακαπιταλισμός μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Θα ξέρουμε ότι έχει έρθει όταν τα προϊόντα αρχίσουν να φθηναίνουν ή να παρέχονται δωρεάν, αλλά οι άνθρωποι εξακολουθούν να παράγουν ανεξάρτητα από τις δυνάμεις της αγοράς.

Θα ξέρουμε ότι βρίσκεται καθ' οδόν όταν θεσμοθετηθεί η σύγχυση των ορίων μεταξύ δουλειάς/ελεύθερου χρόνου και μισθού/ωραρίου εργασίας.

»Καθώς προϋπόθεσή του αποτελεί η αφθονία, ο μετακαπιταλισμός θα οδηγήσει αυτομάτως σε ένα είδος κοινωνικής δικαιοσύνης. Ωστόσο, οι προτεραιότητες και η μορφή αυτής της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι υπό διαπραγμάτευση. Ενώ οι ανησυχίες των καπιταλιστικών κοινωνιών συνήθιζαν να έχουν σχέση με τη λογική "πόλεμος ή καλοπέραση", οι μετακαπιταλιστικές κοινωνίες ενδεχομένως θα αγωνιστούν για να δώσουν απάντηση στο ερώτημα "ανάπτυξη ή βιωσιμότητα", ή σε ζητήματα όπως ο χρονικός ορίζοντας για την επίτευξη βασικών κοινωνικών στόχων, ή σε προκλήσεις όπως η μετανάστευση, η χειραφέτηση των γυναικών και η γήρανση του πληθυσμού. Επομένως, πρέπει να σχεδιαστεί η μετάβαση στον μετακαπιταλισμό».

Και το ερώτημα, βέβαια, είναι: Με ποια πνευματικά εφόδια και ποιες αντιλήψεις μπορεί να γίνει αυτή η "μετάβαση" και από ποιους;