Πώς οι συντεχνίες τρέφουν τον φορολογικό λαβύρινθο

Όλοι γνωρίζουμε ότι στην Ελλάδα έχουμε συνεχείς αλλαγές της φορολογικής νομοθεσίας και ταυτόχρονα χιλιάδες λεπτομερείς εγκυκλίους και υπουργικές αποφάσεις. Οι πολικοί μας αφουγκραζόμενοι τη δυσαρέσκεια πολιτών και επιχειρήσεων, υπόσχονται διαρκώς φορολογικές μεταρρυθμίσεις που περιλαμβάνουν απλοποιήσεις, σταθερότητα, δικαιοσύνη και διάφορα άλλα ευχάριστα, χωρίς να αλλάζουν πρακτικώς τίποτα. Οι χιλιάδες φορολογικοί νόμοι που έχουν ψηφιστεί και οι εγκύκλιοι που έχουν εκδοθεί είναι αδιάψευστη απόδειξη της αποτυχίας του σύγχρονου ελληνικού κράτους.

Η καταμέτρησή τους μπορεί να είναι μόνο προσεγγιστική, με δεδομένο ότι η φορολογική νομοθεσία τροποποιείται διαρκώς και σε άσχετα νομοσχέδια. Το ζητούμενο όμως είναι να ανακαλύψουμε τα αίτια πίσω από το γεγονός.

Η διαπίστωση για παράδειγμα ότι ο βασικός φορολογικός νόμος 2238/1994 τροποποιήθηκε 249 φορές με 81 διαφορετικούς νόμους (πραγματικός αριθμός πριν αντικατασταθεί από τον 4172/13) δεν μας κάνει σοφότερους. Το θέμα είναι γιατί στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες υπάρχει φορολογική σταθερότητα, ενώ εδώ είναι σεισμογενής. Οι απαντήσεις δεν είναι τόσο προφανείς και δεν προσφέρουν τίποτα κυκλικά επιχειρήματα του στυλ «το ανίκανο κράτος αλλάζει συνέχεια του νόμους και αυτό κάνει το κράτος αναποτελεσματικό».

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, όπως θα περιγραφούν παρακάτω, για τις συχνές αλλαγές των φορολογικών νόμων και οι αιτίες δεν περιορίζονται στην προχειρότητα της σύνταξής τους. Φυσικά η φορολογική νομοθεσία διαμορφώνεται και ψηφίζεται με τον ίδιο τρόπο με την υπόλοιπη νομοθεσία, υπάρχουν όμως ιδιαιτερότητες:

1. Το γεγονός ότι μέχρι σήμερα δεν έχει αποφασιστεί ποιους θέλουμε να φορολογήσουμε και πόσο αφαίρεσε κάθε έρμα από τη φορολογική πολιτική και δημιούργησε ένα φορολογικό πλαίσιο που μοιάζει με κινούμενο μωσαϊκό. Η ελίτ της χώρας είχε αποφασίσει να μη φορολογούνται διάφορες ομάδες ή εισοδήματα ή περιουσιακά στοιχεία και το έλλειμμα να χρηματοδοτείται με δανεισμό. Αυτό από μόνο του δημιουργεί μία νομοθεσία-αρένα στην οποία όλοι επιδιώκουν να περιλαμβάνονται ως... εξαίρεση.

2. Η σταθερότητα και η απλότητα δεν είναι ισοδύναμα. Είναι προτιμότερο να επιδιώξουμε τη σταθερότητα από την απλοποίηση του φορολογικού συστήματος, παρότι όλες ανεξαιρέτως οι πολιτικές ψευτομεταρρυθμιστικές εξαγγελίες αναφέρουν και τα δύο. Πουθενά στον κόσμο η φορολογική νομοθεσία δεν είναι απλή. Η πολυπλοκότητα των συναλλαγών σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, η απελευθέρωση της ροής των κεφαλαίων, οι νέες τεχνολογίες σε συνδυασμό με την ευρηματικότητα των φορολογούμενων, επιτρέπουν σε ολοένα και περισσότερους να δραπετεύουν ακόμα και από τις καλύτερες κρατικές εισπρακτικές τσιμπίδες.

Ο στόχος είναι το φορολογικό πλαίσιο να γίνει απλό και (κυρίως) λειτουργικό και κατανοητό, αλλά όχι απλούστερο. Η πολύπλοκη νομοθεσία δεν τρομάζει τους επενδυτές, ενώ οι φορολογικοί αιφνιδιασμοί τους απομακρύνουν και όσοι παραμείνουν απαιτούν υψηλότερες συγκριτικά αποδόσεις μειώνοντας τις αξίες επένδυσης. Η έλλειψη σταθερότητας είναι αυτό που καταδικάζει την Ελλάδα στην 141η θέση ανάμεσα σε 144 χώρες στην τελευταία έκθεση ανταγωνιστικότητας του World Economic Forum που μετρά την επίπτωση της φορολογίας στα κίνητρα για επένδυση.

Οι επενδυτές προεξοφλούν στα μοντέλα αξιολόγησης τα ποσά των φόρων όσα και αν είναι, αλλά για τον άγνωστο παράγοντα της αστάθειας των φόρων αυξάνουν τον συντελεστή προεξόφλησης. Μοιάζει ίδιο, αλλά δεν είναι. Οι φόροι επηρεάζουν τις επενδυτικές αποφάσεις, αλλά ένα οργανωμένο κράτος εισπράττει και πολλά από όσους αποφασίσουν να επενδύσουν και δεν αλλάζει τους συντελεστές παρουσιάζοντας το ως μεταρρύθμιση.

3. Η δομή των ελληνικών νόμων είναι εξόχως προβληματική. Μέσα σε μεγάλες παραγράφους περιέχονται ορισμοί (που θα έπρεπε να υπάρχουν σε παράρτημα), ατελείωτες παραπομπές σε άλλους νόμους (που μπερδεύουν και τους πιο έμπειρους δικηγόρους) και ατόφιες επαναλήψεις εδαφίων άλλων νόμων (κάτι που σε προηγμένες χώρες απλά απαγορεύεται για να μειώνουν τον όγκο της νομοθεσίας).

Για αυτούς τους λόγους φτάνουν οι νόμοι να διατυπώνονται κάπως έτσι: «Στο τελευταίο εδάφιο της παραγράφου 12 του άρθρου πέμπτου του ν. 3845/2010 (Α'65) όπως αυτό προστέθηκε με την παράγραφο 6 του άρθρου 4 του ν. 3899/2010 (Α'212) και τροποποιήθηκε με την παράγραφο 9 του άρθρου 3 της από 31.12.2011 Π.Ν.Π. (Α'268), η οποία κυρώθηκε με το άρθρο δεύτερο του ν. 4047/2012 (Α'31), και με το άρθρο 22 της από 31.12.2012 Π.Ν.Π. (Α'256), η οποία κυρώθηκε με το άρθρο 1 του ν. 4147/2013 (Α'98), αντί της ημερομηνίας «1.1.2014» τίθεται η ημερομηνία «1.1.2015»-(άρθρο 53 Ν.4223/2013 -τυχαίο παράδειγμα από τον επίκαιρο νόμο περί ΕΝΦΙΑ).

Ακόμα και στις άδολες περιπτώσεις και πριν φτάσουμε στην (ομολογουμένως περίτεχνη) κοπτοραπτική μέθοδο που μετέρχονται κάποιοι ώστε να εξαφανίζεται η φωτογραφία του εξυπηρετούμενου, ο κανόνας είναι ο νόμος να χρειάζεται μεταφραστή από τα ελληνικά στα ελληνικά. Η διατύπωση των φορολογικών νόμων σε όλο τον κόσμο έχει κανόνες (παράδειγμα εδώ). Η τρόικα μετά το 2010, μας επέβαλε νομοθεσία γραμμένη (για άλλους) στα αγγλικά, ενώ ταυτόχρονα απαιτούσε τη μετάφραση νόμων από τα ελληνικά πριν από την ψήφιση από τη Βουλή. Μετά και τις γνωστές τοπικές παρεμβάσεις, πολλοί φορολογικοί νόμοι χάθηκαν στη μετάφραση και αναζητείται η πατρότητά τους.

4. Οι φορολογικοί νόμοι στην Ελλάδα αντί να περιλαμβάνουν αρχές περιέχουν λεπτομερείς τυπολατρικούς κανόνες. Εκεί που άλλες κρατικές αρχές θα ανέφεραν για παράδειγμα ότι τα λογιστικά βιβλία πρέπει να τηρούνται με τάξη και θα εξέδιδαν συμβουλευτικές οδηγίες με παραδείγματα και ένα τηλέφωνο επικοινωνίας για απορίες, η ελληνική διοίκηση ορίζει προθεσμίες, υποδείγματα ισοζυγίων, περιεχόμενα φορολογικών στοιχείων (συχνά σε πλήρη αντίθεση με τις ευρωπαϊκές οδηγίες), ή λεπτομερείς τεχνικές προδιαγραφές ηλεκτρονικών μηχανισμών και ταμειακών. Υπάρχουν νόμοι και συνοδευτικές εγκύκλιοι που ορίζουν μέχρι και τους κωδικούς υπολογαριασμών λογιστικής τήρησης. Τέτοιοι κανόνες είναι αδύνατον να τηρηθούν ενιαία από επιχειρήσεις διαφορετικών μεγεθών και κλάδων και αναπόφευκτα οδηγούμαστε σε εκατοντάδες εξαιρέσεις και εξειδικεύσεις.

5. Για να εφαρμόσεις λεπτομέρειες χρειάζεσαι οδηγίες. Κανένας λογιστής δεν διαβάζει προσεκτικά τους νόμους και περιμένει την εγκύκλιο (τις περίφημες ΠΟΛ). Υπάρχουν ΠΟΛ οι οποίες έχουν τροποποιηθεί τόσο πολλές φορές που κωδικοποιούνται! Και σε άλλες χώρες εκδίδονται οδηγίες με διάφορες μορφές, αλλά δεν έχουν την ισχύ οιονεί νόμου όπως κακώς έχει επικρατήσει εδώ. Μέτρο επιτυχημένης διατύπωσης νόμου θα πρέπει να οριστεί η απουσία ανάγκης εγκυκλίου.

6. Οι φορολογικοί νόμοι γράφονται έτσι ώστε να λειτουργήσουν σαν γέφυρα ώστε να εφαρμόσει ο υπουργός μέσω αποφάσεών του ό,τι νομίζει. Όσο περισσότερες φορές ο νόμος ορίζει ότι «οι λεπτομέρειες θα καθοριστούν με ΑΥΟ» τόσο πιο πρόχειρος, ανεφάρμοστος αλλά και πονηρός είναι. Εδώ κάνει την εμφάνισή του ο υπουργός-υπερπροϊστάμενος, η τελική υπογραφή του οποίου αναζητείται (όταν κάνει διάλειμμα από τα στούντιο των ΜΜΕ) και για την παραμικρή λεπτομέρεια. Έτσι όμως ελέγχονται απόλυτα και αποτελεσματικά όλα τα αιτήματα των ομάδων συμφερόντων και αυτός εδραιώνει την εξουσία του. Όταν απηύδησαν οι ελεγκτές των δανειστών από αυτές τις πρακτικές, μας επεβλήθη ο θεσμός του Γενικού Γραμματέα Δημοσίων Εσόδων. Ο πρώτος ήδη «παραιτήθηκε» πριν προλάβει να αποδείξει πόσο ανεξάρτητος από πολιτικές παρεμβάσεις είναι (παρεμπιπτόντως πιστεύω ότι το μεγαλύτερο λάθος του κ. Θεοχάρη ήταν η έκθεσή του στα μέσα επικοινωνίας, κάτι που φαίνεται επιμελώς να αποφεύγει η διάδοχός του).

7. Σε ένα σκοτεινότερο επίπεδο κάτω από τις ΠΟΛ και τις ΑΥΟ υπάρχουν οι ατομικές απαντήσεις. Είναι κοινό μυστικό ότι όσες επιχειρήσεις ήθελαν να ξεκαθαρίσουν φορολογικές υποθέσεις τους υπέβαλαν ερωτήματα στο υπουργείο Οικονομικών και ελάμβαναν απαντήσεις, συχνά με το αζημίωτο για όσους απαντούσαν και με διαμεσολαβητές συνταξιούχους υπαλλήλους του υπουργείου. Είναι απολύτως αναγκαίο όλες οι ατομικές απαντήσεις να δημοσιεύονται στο διαδίκτυο και μάλιστα ονομαστικά, και αυτό αρκεί για να κλείσει αυτόν τον αμαρτωλό παράδρομο.

8. Η έκταση της νομοθεσίας έχει τις ρίζες της στο ότι το ελληνικό κράτος λειτουργεί τυπολατρικά με βάση τη διαδικασία και όχι το αποτέλεσμα. Επιτυχία είναι να διεκπεραιωθεί η προβλεπόμενη διαδικασία ανεξαρτήτως αποτελέσματος. Όταν ένας υπάλληλος έχει ακολουθήσει κατά γράμμα ακόμα και μία παράλογη και καταστροφική διαδικασία θεωρείται επιτυχημένος και το -σπουδαιότερο- κανείς δεν μπορεί να τον κατηγορήσει. Αν δεν προβλέπεται συγκεκριμένη διαδικασία, τότε είναι απολύτως δικαιολογημένος να μην κάνει τίποτα. Αν κάποιος φορολογούμενος διαμαρτυρηθεί ας πούμε για καθυστέρηση, θα λάβει τη γνωστή απάντηση περί έλλειψης προσωπικού.

Το αστείο είναι ότι αυτή η εξοργιστική απάντηση πολλές φορές είναι σωστή γιατί όσοι γράφουν εγκυκλίους αδιαφορούν για το αποτέλεσμα από το οποίο δεν κρίνονται ατομικά. Έπρεπε να έρθει η χρεοκοπία για να υπάρξουν στόχοι, απολογισμοί και συγκρίσεις. Η λειτουργία του κράτους μας όμως παραμένει αναλλοίωτη από τη χρεοκοπία παρά τις αλλαγές (συνιστώ το http://www.publicrevenue.gr/kpi/ της ΓΓΔΕ στο οποίο υπάρχουν δείκτες απόδοσης για τη φορολογική διοίκηση, αλλά και το http://www.gsis.gr/gsis/info/gsis_site/PublicIssue/TaxAdmin.html της ΓΓΠΣ στο οποίο ανάγκασε η τρόικα να αναρτώνται στοιχεία σε excel).

9. Η τεχνολογική πρόοδος και το διαδίκτυο βοήθησαν στη διόγκωση της φορολογικής νομοθεσίας. Εύκολα γράφονται και δημοσιεύονται νόμοι, ενώ το θέμα της κωδικοποίησης που ήταν ένα πρόβλημα, όσοι θυμούνται τα κλασέρ που περιείχαν σε κινητά φύλλα τους νόμους, το έχουν λύσει διάφορα λογιστικά sites που προσφέρουν τη νομοθεσία διαρκώς επίκαιρη. Ενώ μπορείς να βρεις τον νόμο πανεύκολα, δεν είσαι σίγουρος αν θα ισχύει και αύριο. Ο ρόλος της τεχνολογίας δεν είναι ποτέ ουδέτερος και θα πρέπει να αναφερθεί ότι ειδικά στη φορολογική οργάνωση τα τελευταία χρόνια έχουν σπαταληθεί τεράστια ποσά σε άστοχες επενδύσεις, διαδικασίες και προδιαγραφές, που στοχεύουν λανθασμένα στη μηχανογράφηση της γραφειοκρατίας με αποτέλεσμα τη γραφειοκρατία της μηχανογράφησης. Οι λογιστές και οι επιχειρήσεις επωμίζονται τεράστια κόστη που τελικά επιβαρύνουν την οικονομία. Προς επίρρωση των προαναφερθέντων, ας παρακολουθήσουμε τι κωμικοτραγικά ακόμα θα συμβούν με τις μηνιαίες συγκεντρωτικές που θα υποβληθούν αυτόν τον μήνα.

10. Δεν υπάρχουν προληπτικοί μηχανισμοί ελέγχου και όταν ένας φορολογικός νόμος φτάσει στη Βουλή οι πιθανότητες να χειροτερεύσει είναι συντριπτικά μεγαλύτερες από τη βελτίωσή του. Οι βουλευτές δεν έχουν ούτε τη δυνατότητα να κατανοήσουν τόσο εξειδικευμένα κείμενα, ούτε διαθέτουν τον χρόνο ή τους μηχανισμούς να αποφύγουν τα λάθη. Ακόμα και αν δεν τροποποιούν μικροπολιτικά την τελευταία στιγμή άρθρα νομοσχεδίων, είναι ευάλωτοι σε προκάτ τροπολογίες συντεχνιών, ή ακόμα και μεμονωμένων επιχειρηματιών που πάντα βρίσκουν τον τρόπο να τους προσεγγίσουν.

Από τα τραγελαφικά που έχουν κατά καιρούς συμβεί, αναφέρω μόνο ότι ψηφίστηκαν σε διαδοχικά νομοσχέδια στην ίδια συνεδρίαση της βουλής από τους ίδιους βουλευτές δύο διαφορετικές τροπολογίες κλίμακας φορολογίας ακίνητης περιουσίας, που προφανώς είχαν φτάσει από διαφορετικές οδούς. Όταν τέθηκε το πρακτικό ζήτημα τι θα ισχύσει, η λύση δόθηκε από τον νομικό κανόνα του μεταγενέστερου (κατά μερικά λεπτά...) νόμου. Τροποποιήσεις επί τροποποιήσεων είναι ο κανόνας που βολεύει όσους επωφελούνται από τη ρευστότητα. Και δεν είναι λίγοι.

11. Η κυριαρχία λανθασμένων απόψεων στον δημόσιο διάλογο δημιουργεί αρνητικές προϋποθέσεις για τη φορολογική νομοθεσία. Ο λαϊκισμός χαϊδεύει αφτιά και τσέπες ταυτόχρονα.

Δύο παραδείγματα: (α) η εξομοίωση του φόρου στο πετρέλαιο θέρμανσης με το (ολόιδιο) της κίνησης ήταν ένα σωστό μέτρο που αφαίρεσε εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ από τα ταμεία των λαθρεμπόρων. Επικράτησε όμως η άποψη να υπάρχει έκπτωση στον φόρο για τη θέρμανση, κάτι που θα έπρεπε να λυθεί διά της επιδότησης του κόστους θέρμανσης μέσα από την ασκούμενη κοινωνική πολιτική, και όχι παρέχοντας δυνατότητες σε επιχειρηματίες-πειρατές. (β) η περίφημη διασύνδεση των ταμειακών μηχανών με το taxis, ένα παντελώς λάθος μέτρο του οποίου την παράλειψη υλοποίησης έχουν κατακρίνει (μη γνωρίζοντες τι γράφουν) ακόμα και αξιόλογοι δημοσιογράφοι. Και τα δύο προαναφερθέντα παραδείγματα αποδεικνύουν ότι ο δημόσιος διάλογος (και) στα φορολογικά πάσχει και συχνά οδηγεί σε λάθος μέτρα και προτεραιότητες. Υπάρχει πλήθος άξιων επαγγελματιών στον χώρο των λογιστών-φοροτεχνικών που κατέχουν σε βάθος τα επιμέρους φορολογικά θέματα, των οποίων όμως η φωνή (όταν υπάρχει) πνίγεται από μία ζούγκλα πρωινάδικων κραυγών της ελληνικής τηλεόρασης. Η ηλεκτρονική διαβούλευση των νομοσχεδίων που έχει καθιερωθεί είναι ένα σωστό μέτρο. Όταν όμως δεν υπάρχουν κανόνες και διαδικασίες, η πλειονότητα των παρατηρήσεων θα αφορά κακόβουλα σχόλια, που απομακρύνουν όσους έχουν κάτι χρήσιμο για να συμβάλουν.

Επίλογος

Όσα προαναφέρθηκαν αφορούν αίτια αδυναμιών του φορολογικού μας συστήματος και η αντιμετώπισή τους θα βελτίωνε την κατάσταση. Δυστυχώς όμως το πρόβλημα της χώρας είναι περισσότερο θεσμικό και λιγότερο οικονομικό. Οποιαδήποτε λύση στο φορολογικό σύστημα προϋποθέτει πολιτική ηγεσία που θα υποστηρίζει τις αναγκαίες αλλαγές. Όμως το πελατειακό σύστημα που κυριάρχησε στη χώρα εμποδίζει κάθε μεταρρύθμιση που θα δημιουργούσε μία αποτελεσματική δημόσια διοίκηση, γιατί οι διαφανείς και απλές διαδικασίες λειτουργούν εις βάρος του. Αν το φορολογικό σύστημα είναι σταθερό (άρα και ανθεκτικό) και επιμερίζει όσο το δυνατόν δικαιότερα τα φορολογικά βάρη τότε οι πολίτες και οι επιχειρήσεις δεν θα έχουν ανάγκες διαμεσολάβησης και το πελατειακό κράτος χάνει τον σημαντικότερο ρόλο του.

Το κράτος και το πολιτικό μας σύστημα είναι συντεχνιακά διαρθρωμένα με πυραμίδες (συχνά κληρονομικές) και ομάδες συμφερόντων που αλληλοσπαράσσονται για έναν όλο και μειούμενο εθνικό πλούτο. Με τέτοια δομή ακυρώνεται το μεγαλύτερο μέρος της θετική επίδρασης και όσων σωστών αλλαγών που για διάφορους λόγους γίνονται. Όσο μας διοικούν οι ίδιοι άνθρωποι είναι σαν να βάζουμε πυρομανείς να σβήσουν τη φωτιά. Ξεκινώντας από τις σωστές διαγνώσεις και απομονώνοντας όσο είναι δυνατόν ανεύθυνους ή παραπλανητικούς δημόσιους διαλόγους και ιδιωτικές κρυφές παρεμβάσεις, θα μπορούσε σε ένα χρονικό ορίζοντα, τουλάχιστον πενταετή, να σταθεροποιηθεί το φορολογικό μας σύστημα και έκτοτε να βαίνει αυτοβελτιούμενο. Μαγικές λύσεις του στυλ «φορολογία σε λίγες σελίδες» δεν υπάρχουν πουθενά στον σύγχρονο κόσμο, με σύνθετες οικονομίες, ποικίλα συμφέροντα και με δυσδιάκριτα φορολογικά σύνορα.

• Ο κ. Κωνσταντίνος Μαρκάζος είναι οικονομολόγος.