Δημόσιο χρέος: «Μαξιλάρι» 18 δισ. από τράπεζες!

Λόγω της αδυναμίας πρόσβασης των ελληνικών τραπεζών στις διεθνείς αγορές, της εκροής καταθέσεων, των τότε δυσμενών οικονομικών συνθηκών και της αναδιάρθρωσης του δημόσιου χρέους μέσω της συμμετοχής του ιδιωτικού τομέα (PSI), οι ελληνικές τράπεζες αντιμετώπισαν σημαντική έλλειψη ρευστότητας, παράγοντας που αποτέλεσε κίνδυνο για τη σταθερότητα του ελληνικού τραπεζικού συστήματος.

Ένας από τους παράγοντες που αποτέλεσε σημαντική αιτία έλλειψης ρευστότητας των ελληνικών τραπεζών ήταν η εκροή καταθέσεων. Στον παρακάτω Πίνακα 1 παρουσιάζεται η πορεία της ροής των καταθέσεων στις ελληνικές τράπεζες, από τον Δεκέμβριο του 2002 ως τον Ιούνιο του 2013, ανά εξάμηνο.

Ειδικότερα, διαπιστώνουμε πως την περίοδο της οικονομικής κρίσης οι καταθέσεις παρουσιάστηκαν στο ελάχιστο σημείο τους τον Ιούνιο του 2012 (150.587 εκατ. ευρώ), λόγω των δύο συνεχόμενων εκλογών και της πεποίθησης των πολιτών για πολιτική αστάθεια στην Ελλάδα.

Επίσης, οι καταθέσεις ανήλθαν στο μέγιστο σημείο τους τον Ιούνιο του 2009 (237.518 εκατ. ευρώ) λόγω του ότι οι Έλληνες πολίτες άργησαν πολύ να κατανοήσουν την οικονομική κρίση και το μέγεθός της που ξεκίνησε από τη χρονική περίοδο 2007-2008. Τον Ιούνιο του 2013 επέστρεψαν περίπου περίπου 12 δισ. ευρώ (162,6 δισ.) από το προαναφερόμενο χαμηλότερο σημείο των 150 δισ. και υπάρχει η πρόβλεψη πως τον Δεκέμβριο του 2013 οι καταθέσεις θα ξεπερνούσαν αξιοσημείωτα τα 162 δισ. ευρώ. Να σημειωθεί όμως πως από το 2002 μέχρι σήμερα οι χαμηλότερου ύψους καταθέσεις παρουσιάστηκαν τον Ιούνιο του 2003 (121.785 εκατ. ευρώ).

Πίνακας 1: H ροή των ελληνικών καταθέσεων σε εκατ. ευρώ

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος (2013)

Τον Μάρτιο του 2012 η Tράπεζα της Ελλάδας (ΤτΕ) εκπόνησε σχετική μελέτη αξιολόγησης του τραπεζικού τομέα, αξιολογώντας τις προοπτικές βιωσιμότητας των τραπεζών και θέτοντας δέσμη εποπτικών και επιχειρησιακών κριτηρίων, ενώ προέκυψαν τέσσερις συστημικές τράπεζες, η Εθνική Τράπεζα, η Eurobank, η Alpha Bank και η Τράπεζα Πειραιώς, οι οποίες και κρίθηκαν κατάλληλες για δημόσια στήριξη. Από την άλλη πλευρά, οι μη συστημικές τράπεζες θα έπρεπε να ανακεφαλαιοποιηθούν από τον ιδιωτικό τομέα από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο του 2013 (Τράπεζα της Ελλάδος, 2012).

Όπως φαίνεται από τον παρακάτω Πίνακα 2, μετά τις συγχωνεύσεις και τις εξαγορές στον ελληνικό τραπεζικό χώρο, σχηματίστηκαν τέσσερις τραπεζικοί όμιλοι. Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος εξαγόρασε την FB Bank και την Probank, η EFG Eurobank το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο και την Proton Bank, η Alpha Bank την Εμπορική (της Credit Agricole) και η Τράπεζα Πειραιώς την Αγροτική Τράπεζα, τη Millennium, τη Γενική Τράπεζα (Societe Generale), την Τράπεζα Κύπρου, την Ελληνική Τράπεζα και τη CPB Bank.

Πίνακας 2: Εξαγορές και συγχωνεύσεις στον ελληνικό τραπεζικό χώρο

Για την προαναφερόμενη εκτίμηση των κεφαλαιακών αναγκών χρησιμοποιήθηκαν δύο μακροοικονομικά σενάρια: Το Βασικό Σενάριο με στόχο για τον Δείκτη Κυρίων Βασικών Ιδίων Κεφαλαίων (Core Tier 1 ratio – CT1 ratio) το 9% το έτος 2012 και το 10% τα έτη 2013 και 2014, και το Δυσμενές Σενάριο με στόχο το 7% για τον Δείκτη Κυρίων Βασικών Ιδίων Κεφαλαίων για τη χρονική περίοδο 2012-2014.

Οι ανάγκες κεφαλαιακής ενίσχυσης για το σύνολο των ελληνικών τραπεζών εκτιμήθηκαν (Μάιος 2012) σε 40,5 δισ. ευρώ, εκ των οποίων τα 27,5 δισ. προορίζονταν για τις τέσσερις συστημικές τράπεζες. Τον Δεκέμβριο του 2012 η ΤτΕ ολοκλήρωσε την επικαιροποιημένη εκτίμησή της για την επάρκεια των χρηματοδοτικών πόρων, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να ενσωματωθούν η καθαρή επίδραση (1,4 δισ. ευρώ) από την εφαρμογή μέτρων εξυγίανσης και την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών που είχε ήδη ολοκληρωθεί, το κόστος πιθανών μελλοντικών εξυγιάνσεων (3,1 δισ. ευρώ) και το απόθεμα ασφαλείας (capital buffer ύψους 5 δισ. ευρώ) που κρίθηκε αναγκαίο για την αντιμετώπιση έκτακτων εξελίξεων. Η Τράπεζα της Ελλάδος θεώρησε ότι τα εν λόγω 50 δισ. ευρώ ήταν επαρκή ώστε να καλύψουν το κόστος ανακεφαλαιοποίησης και αναδιάταξης του ελληνικού τραπεζικού τομέα (Τράπεζα της Ελλάδος, 2012).

Στα μέσα Απριλίου 2012 πιστώθηκαν 25 δισ. ευρώ στο Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ) με τη μορφή ομολόγων του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF). Τον Μάιο του 2012 το ΤΧΣ έδωσε τα 18 δισ. ευρώ στις συστημικές τράπεζες ως προκαταβολή έναντι των μελλοντικών αυξήσεων μετοχικού κεφαλαίου τους, θέλοντας να εξομαλύνει την εικόνα των δεικτών φερεγγυότητάς τους, ώστε να πληρούν την υποχρέωση του Δείκτη Κεφαλαιακής Επάρκειας του 8%. Τον Νοέμβριο του 2012 ανακοινώθηκε η Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 38 που περιέγραφε τους όρους ανακεφαλαιοποίησης από το ΤΧΣ, ενώ στη συνέχεια η Τράπεζα της Ελλάδος ανακοίνωσε τις κεφαλαιακές ανάγκες κάθε τράπεζας, καλώντας τες να απορροφήσουν τα κεφάλαια ως το τέλος Απριλίου 2013 (Τράπεζα της Ελλάδος, 2012).

Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται οι ανάγκες κεφαλαιοποίησης των ελληνικών τραπεζών. Ειδικότερα, οι αναμενόμενες ζημίες της ΕΤΕ υπολογιζόταν σε 8,366 δισ. ευρώ, οι ζημίες από το PSI σε 11,735 δισ. και η οικονομική ενίσχυση που απαιτούνταν να δοθεί στα 9,803 δισ. ευρώ. Οι αναμενόμενες ζημίες της EFG Eurobank εκτιμήθηκαν στα 5,781 δισ. ευρώ, οι ζημίες από το PSI στα 8,226 δισ. και η οικονομική ενίσχυση στα 2,844 δισ. ευρώ. Για την Alpha Bank είχαν εκτιμηθεί ζημίες 8,493 δισ. ευρώ, από το PSI ζημίες της τάξης των 4,786 δισ. ευρώ και η οικονομική ενίσχυση που απαιτούνταν στα 6,477 δισ. ευρώ. Τέλος, για την Τράπεζα Πειραιώς υπολογίστηκαν ζημίες 6,281 δισ. ευρώ, από το PSI ζημίες ύψους 2,615 δισ., ενώ η απαιτούμενη ενίσχυση υπολογίστηκε στα 7,507 δισ. ευρώ.

Πίνακας 3: Ανάγκες κεφαλαιοποίησης τραπεζών

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος (2012)

Στον Πίνακα 4 περιγράφεται η κρατική συμμετοχή στους τέσσερις προαναφερόμενους τραπεζικούς ομίλους. Τα warrants είναι τίτλοι που δίνουν στον κάτοχό τους το δικαίωμα να πληρώσει την τιμή άσκησης για να αποκτήσει μετοχές σε συγκεκριμένες ημερομηνίες στο μέλλον. Δηλαδή, η αξία τους συνδέεται με την πιθανότητα η μετοχή να βρεθεί πάνω από την τιμή άσκησης στις προκαθορισμένες ημερομηνίες. Τα warrants ξεκίνησαν να είναι διαπραγματεύσιμα στο ελληνικό χρηματιστήριο για την ΕΤΕ, την Τράπεζας Πειραιώς και την Alpha Bank, καθώς τέθηκε ο στόχος της ιδιωτικοποίησής τους σε χρονικό διάστημα 5 ετών, ενώ για τη Eurobank ο στόχος αυτός είναι πολύ πιο άμεσος, εντός του 2014.

Συγκεκριμένα, η τιμή άσκησης του warrant ανά μετοχή της ΕΤΕ ήταν 4,3758 ευρώ, η κεφαλαιοποίηση στα 10,186 δισ. (19/12/2013), ενώ το ποσοστό συμμετοχής του κράτους στο 84,39%. Για την Alpha Bank η τιμή άσκησης του warrant ανά μετοχή ανήλθε στο 0,4488 ευρώ, η κεφαλαιοποίηση στα 6,554 δισ. ευρώ (19/12/2013) και το ποσοστό κρατικής συμμετοχής στο 83,66%. Η τιμή άσκησης του warrant για την κάθε μετοχή της Τράπεζας Πειραιώς ανήλθε στο 1,734 ευρώ, η κεφαλαιοποίηση στα 7,558 δισ. ευρώ (19/12/2013) και το ποσοστό κρατικής συμμετοχής στο 81,01%.

Τέλος, η EFG Eurobank είχε κρατικοποιηθεί με κεφαλαιοποίηση στο 0,655 δισ. ευρώ και ποσοστό κρατικής συμμετοχής στο 93,55%, επειδή απέτυχαν οι ιδιώτες να αποκτήσουν το ελάχιστο ποσοστό του 10% ιδιωτικής συμμετοχής που είχε οριστεί με την Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 38 της 9ης Νοεμβρίου 2012.

Πίνακας 4: Κρατική συμμετοχή στις ελληνικές τράπεζες

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος (2012)

Η διαδικασία ανακεφαλαιοποίησης των συστημικών τραπεζών αποτελούνταν από τρεις διαδικαστικές φάσεις:
α) Μεταβατική ανακεφαλαιοποίηση (bridge recapitalisation) από το ΤΧΣ. Ουσιαστικά δόθηκε μια προκαταβολή έναντι των μελλοντικών αυξήσεων των μετοχικών τους κεφαλαίων που είχαν προγραμματίσει να υλοποιήσουν ως το τέλος Απριλίου 2013.
β) Έκδοση υπό αίρεση μετατρέψιμων χρηματοδοτικών μέσων (contingent convertible bonds - CoCos) μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου 2013, ενώ τα ποσά θα έπρεπε να καθοριστούν από τις συστημικές τράπεζες.
γ) Ολοκλήρωση των αυξήσεων μετοχικού κεφαλαίου που είχε προγραμματιστεί μέχρι το τέλος Απριλίου 2013, στις οποίες το ΤΧΣ ανέλαβε τον ρόλο του εγγυητή κάλυψης.

Με βάση το προαναφερόμενο σχέδιο και σύμφωνα με την Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 38 της 9ης Νοεμβρίου 2012, οι μέτοχοι-ιδιώτες θα είχαν τον έλεγχο των συστημικών τραπεζών, με την προϋπόθεση να καταβάλουν κεφάλαια ίσα με το 10% της αξίας των νεοεκδοθεισών κοινών μετοχών. Από την άλλη πλευρά, οι «η συστημικές τράπεζες θα έπρεπε να ανακεφαλαιοποιηθούν με ιδιωτικά κεφάλαια μέχρι τα τέλη Απριλίου 2013, ή να συγχωνευθούν με άλλες τράπεζες κάτι που κάποιες από τις προαναφερόμενες προτίμησαν να κάνουν (Τράπεζα της Ελλάδος, 2012).

Πίνακας 5: Κεφαλαιοποίηση τραπεζών

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος (2012)

Στον Πίνακα 5 παρουσιάζεται αναλυτικά η κεφαλαιοποίηση των τραπεζών. Ειδικότερα, η ΕΤΕ διαθέτει 2.396.785.994 μετοχές, η τιμή κλεισίματός τους (στις 19/12/2013) ήταν 4,09 ευρώ, η κεφαλαιοποίηση 9.803 εκατ. ευρώ, ο αριθμός των warrants 245.779.626 με τιμή κλεισίματος 1,22 ευρώ (στις 19/12/2013) και η τιμή άσκησης του warrant ανά μετοχή της ανέρχεται σε 4,3758 ευρώ.

Ο αριθμός των μετοχών της Alpha Bank είναι 10.922.906.012, με τιμή κλεισίματος στο 0,593 ευρώ (στις 19/12/2013), η κεφαλαιοποίηση ανέρχεται σε 6.477 εκατ. ευρώ, ο αριθμός μετοχών warrants στο 1.204.702.851 με τιμή κλεισίματος στο 1,10 ευρώ (στις 19/12/2013) και η τιμή άσκησης του warrant ανά μετοχή της είναι 0,4488 ευρώ.

Η Τράπεζα Πειραιώς διαθέτει 5.072.567.951 μετοχές, με τιμή κλεισίματος στο 1,48 ευρώ (στις 19/12/2013), με κεφαλαιοποίηση στα 7.507 εκατ. ευρώ, με 849.195.130 warrants με τιμή κλεισίματος 0,73 ευρώ (στις 19/12/2013) και τιμή άσκησης του warrant ανά μετοχή της στο 1,7340 ευρώ.

Τέλος, η Eurobank διαθέτει 5.469.166.865 μετοχές με τιμή κλεισίματος στο 0,52 ευρώ (στις 19/12/2013) και κεφαλαιοποίηση στα 2.844 εκατ. ευρώ.

Συνολικά το χρηματικό ποσό που διατέθηκε για την ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών ανήλθε στα 28 δισ. ευρώ, ενώ κεφάλαια ύψους 14 δισ. ευρώ προορίστηκαν για την εξυγίανση των οκτώ τραπεζών (που δε θεωρείται ανακεφαλαιοποίηση) και ποσό πάνω από 7 δισ. ευρώ αποτελούσε το λεγόμενο αποθεματικό. Δηλαδή, το ποσό ανακεφαλαιοποίησης που μπορεί να οριστεί ως χρέος είναι τα 28 δισ. ευρώ και αναλογεί στο 15,1% του ΑΕΠ, απέχοντας περίπου 10% από το 25% του ΑΕΠ που είχε τεθεί ως στόχος μείωσης του δημόσιου χρέους για την Ελλάδα.

Παραμένει όμως σημαντική ελάφρυνση, αν τελικά υλοποιηθεί η εν λόγω μείωση (όπως περιγράφεται) εντός του 2014 και μπορεί να συμβάλει σημαντικά στο να καταστεί βιώσιμο το δημόσιο χρέος, γεγονός που θα φέρει την ελληνική οικονομία, σε συνδυασμό με άλλες θετικές οικονομικές συνθήκες, σε ρυθμό ανάπτυξης.

Συνολικά, με βάση τη συμφωνία του PSI, δόθηκαν στις τράπεζες 50 δισ. ευρώ, από τα 130 δισ. ευρώ του δεύτερου πακέτου στήριξης, για την ανακεφαλαιοποίησή τους. Από αυτά, τα 18 δισ. ευρώ δόθηκαν τον περασμένο Απρίλιο ως προκαταβολή για την ανακεφαλαιοποίηση των τεσσάρων βιώσιμων μεγάλων τραπεζών (Εθνική, Πειραιώς, Alpha, Eurobank) και επιπλέον άλλα 7 δισ. ευρώ προορίστηκαν για την ανακεφαλαιοποίηση της ΑΤΕ μετά την απορρόφησή της από την Πειραιώς.

Το ποσό αυτό, μαζί με τα 154,8 δισ. ευρώ των εγγυήσεων, ενίσχυσε το συνολικό ποσό εγγυήσεων και δανείων που έχει παράσχει το κράτος σε 204,8 δισ. ευρώ, που θεωρείται πάνω από το 90% του ΑΕΠ της χώρας.

Πίνακας 6: Μείωση δημοσίου χρέους από την πιθανή πώληση των τραπεζών

Στον παραπάνω Πίνακα 6 υπολογίζουμε το κατά πόσον θα μπορούσε να μειωθεί το δημόσιο χρέος σε περίπτωση πώλησης (ιδιωτικοποίησης) των τριών εκ των τεσσάρων τραπεζών (διότι η Eurobank έχει ήδη κρατικοποιηθεί και θα πωληθεί απευθείας και όχι μέσω της διαδικασίας των warrants με ένα τίμημα που θα ξεπερνάει τα 2 δισ. ευρώ) και την επιστροφή των χρημάτων στο ΤΧΣ (με τους υπολογισμούς μας το τίμημα των warrants ξεπερνά τα 16 δισ. ευρώ και μαζί με τη Eurobank θα ξεπεράσει τα 18 δισ. ευρώ η απομείωση του χρέους).

Συγκεκριμένα, πολλαπλασιάζουμε τον αριθμό των warrants επί την τιμή άσκησης του warrant ανά μετοχή ανά τράπεζα, επί το ποσοστό συμμετοχής του κράτους, και επί του αριθμού των μετοχών που επιτρέπει η άσκηση του κάθε warrant για να βρούμε το αναμενόμενο τίμημα για το ΤΧΣ.

Aποτελεί εφαρμόσιμη και πολύ πιθανή η αναφερόμενη λύση και μάλιστα εντός πενταετίας για να ελαφρυνθεί το δημόσιο χρέος της Ελλάδας μέσω της ιδιωτικοποίησης των τραπεζών, μετά την ανακεφαλαιοποίησή τους και την κρατική στήριξη που είχαν λάβει ώστε να μη χρεοκοπήσουν και δημιουργήσουν σημαντικά προβλήματα στο ελληνικό τραπεζικό σύστημα, επομένως επιλέχθηκε πρώτα να κρατικοποιηθούν και μετά να πωληθούν με βάση την πραγματική τους τρέχουσα αξία, ώστε να αποφέρουν έσοδα στο κράτος.

Έτσι, βλέπουμε πως από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος το κράτος μπορεί να αναμένει 7,5 δισ. ευρώ, από την Alpha Bank 3,35 δισ. ευρώ και από την Τράπεζα Πειραιώς 5,35 δισ. ευρώ. Αν προστεθούν αυτά τα ποσά τότε συμπεραίνουμε πως 16 δισ. ευρώ μπορεί να αναμένει το ελληνικό κράτος ως έσοδα από την πώλησή τους (χωρίς τη Eurobank), τα οποία θα επιστρέψουν στο ΤΧΣ και θα ελαφρυνθεί σημαντικά το δημόσιο χρέος της Ελλάδας.

*Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα ΔΕΣ, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
** Υποψήφιος Διδάκτωρ, Τμήμα ΔΕΣ, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.