Οι πρόσφατες ταραχές, που οδηγούν σε καθεστωτικές ανατροπές στην αραβική βόρεια Αφρική, έχουν σημάνει συναγερμό στον πολιτικό και στον διπλωματικό κόσμο και έχουν ανησυχήσει τους αναλυτές. Κι αυτό διότι πιθανόν, με κομβικό σημείο την Αίγυπτο, να προκύψει ένας νέος "μαύρος κύκνος" (*), δηλαδή μια κατάσταση που θεωρείται αδιανόητη ακόμη και στο επίπεδο της πρόβλεψης ενδεχομένων.

Κάτι τέτοιο θα είναι το δεύτερο αδιανόητο περιστατικό που λαμβάνει χώρα, μετά τη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση, με εξίσου σοβαρές και παγκόσμιες συνέπειες, μέσα από ένα ντόμινο καθεστωτικών αλλαγών στην αραβική βόρεια Αφρική αλλά και γενικότερα στον μουσουλμανικό κόσμο.

Το φαινόμενο ξεκίνησε με τις κακές εσοδείες του τελευταίου έτους, που οδήγησαν τις τροφιμοεισαγωγούς χώρες σε εσπευσμένες κι αυξημένες αγορές τροφίμων πρώτης ανάγκης (σιτηρών και ρυζιού), αύξησαν εκ νέου τις τιμές των τροφίμων και πυροδότησαν για μία ακόμα φορά τη λαϊκή δυσαρέσκεια σε πενόμενους πληθυσμούς.

Στην Τυνησία οι συγκεκριμένες ταραχές, που άρχισαν όπως δεκάδες άλλες ανά τον πλανήτη τα τελευταία 3 χρόνια (από παρόμοια κρίση στις τιμές των τροφίμων το 2008), πυροδότησαν ξαφνικά μια εστιασμένη αντίδραση, η οποία οδήγησε σε καθεστωτική αλλαγή.

Το εκρηκτικό μίγμα κοινωνικών ανισοτήτων, φτώχιας, δημογραφικής σφριγιλότητας, ανεργίας και πολιτικής καταπίεσης εξερράγη σε μια στιγμή όπου δεν φαινόταν ούτε η πιθανότερη ούτε η καταλληλότερη. Η διαφαινόμενη ανεπάρκεια τροφίμων είναι συζητήσιμο αν αποτέλεσε καν τη θρυαλλίδα. Όμως, οι διαδηλώσεις και οι ταραχές ήταν η σπίθα.

Από την Τυνησία η εξέγερση εξαπλώθηκε και σε άλλα συγγενή καθεστώτα, χωρίς καν γεωγραφική συνέχεια. Τεράστιες διαδηλώσεις ξέσπασαν στην Ιορδανία και στην Υεμένη, με αποκορύφωμα την Αίγυπτο. Το πρότυπο συμπαθητικής ανάφλεξης είναι εντυπωσιακό και θυμίζει εν πολλοίς τις "ποικιλόχρωμες επαναστάσεις" στην κεντρική Ασία, ενώ εντυπωσιακή είναι και η τεχνολογική διάσταση, με τα προγράμματα κοινωνικής δικτύωσης, που ενίσχυσαν την ανάφλεξη αλληλοδιαδόχως χωρών με μεγάλη γεωγραφική απόσταση.

Αυτή η παράμετρος, που είχε παρατηρηθεί σε μικρότερη κλίμακα στα επεισόδια του 2008 στην Αθήνα, αίρει κάθε σκιά περί χαμηλού μορφωτικού επιπέδου των εξεγερμένων και δείχνει την εθνοκοινωνική διάσταση: ανοιχτή εχθρότητα για την καταλήστευση του εθνικού πλούτου από τοπικά καθεστώτα, που έχουν ισχυρή εξωτερική -ιδίως δυτική, αλλά όχι μόνο- αποδοχή και ενεργή στήριξη.

Κρίσιμος ο ρόλος της Αιγύπτου

Η Αίγυπτος είναι χώρα μεγάλης σημασίας στη γεωπολιτική εξέλιξη του θέματος. Η στάση της μπορεί να επανακαθορίσει, για άλλη μία φορά, την όλη φύση του αραβικού κόσμου και της στάσης του απέναντι στη Δύση, και ειδικότερα απέναντι στο Ισραήλ. Εκτός από μικρές, πλην σημαντικές, χρηματιστηριακές αναταράξεις, που προκαλούνται λόγω της ιδιότητάς της ως μείζονος εισαγωγέα σιτηρών και εξαγωγέα βάμβακος, η Αίγυπτος ελέγχει τη διώρυγα του Σουέζ, απ’ όπου διέρχονται περίπου το 1/3 του πετρελαίου και το 8% του εμπορίου διεθνώς.

Αναστολή της απρόσκοπτης διέλευσης θα είχε μεγάλες αληθείς συνέπειες στους χρόνους και στα κόστη των θαλάσσιων μεταφορών και στην παγκόσμια οικονομία, στις οποίες θα πρέπει να προστεθούν πιθανές κρίσεις πανικού των χρηματαγορών.

Οι εξελίξεις στην Αίγυπτο δεν είναι εύκολα προβλέψιμες. Υφίσταται συγγενής έχθρα μεταξύ του στρατού και της αστυνομίας, με τον πρώτο να απολαμβάνει τη λαϊκή αποδοχή και τη δεύτερη να συγκεντρώνει την απέχθεια των μαζών, ενώ ο -πρακτικά δικτάτορας- Μουμπάρακ στηρίζεται στη δεύτερη, αλλά προέρχεται από τον στρατό, ως πολιτικός διάδοχος του δολοφονημένου από ισλαμιστές στρατιώτες Σαντάτ.

Πιθανόν οι ανώτεροι αξιωματικοί του στρατού (συνήθως συνταγματάρχες), που από το 1952 κυριαρχεί στο στερέωμα, έχοντας άμεσους δεσμούς με τους υφισταμένους τους, να ανατρέψουν την ανώτατη ηγεσία θεωρώντας την μέρος του προβλήματος, καθώς μέχρι τώρα ο στρατός στήριζε τον Μουμπάρακ και την πολιτική του προς τις ΗΠΑ και το Ισραήλ.

Η επαμφοτερίζουσα στάση αναμονής του στρατού, που επιχειρεί την εξελικτική αλλαγή με ήπια αποχώρηση του Μουμπάρακ, οικειοθελή, αν και εξαναγκαστική, μπορεί να ανατραπεί αν δεν ευδοκιμήσει, λόγω της φιλαρχίας του ίδιου αλλά και των δομών του (ιδίως του αστυνομικού κράτους). Τότε τα μεσαία στελέχη πιθανόν να θεωρήσουν τα ανώτατα διεφθαρμένα, καιροσκοπικά και αντιδραστικά, με αποτέλεσμα δυναμική κίνηση ανατροπής τους κι εξυγίανσης του στρατεύματος.

Μια τέτοια εξέλιξη, ακόμη κι αν οδηγήσει σε διατήρηση του καθεστώτος -ή έστω του καθεστωτικού ρόλου του στρατού- θα είναι επισφαλής: αν η Αίγυπτος δεν δείχνει συντεταγμένη με την ταυτόχρονη διάρρηξη της στρατιωτικής ιεραρχίας, την πτώση του καθεστώτος και το πολυδιασπασμένου χαρακτήρα εξεγερτικό κίνημα, θα ακολουθήσει πιθανώς περίοδος χάους.

Όμως, μια τέτοια εξέλιξη είναι ιστορικά συνεπής για τη χώρα (όπου τα πραξικοπήματα γίνονται από ανώτερους κι όχι από ανώτατους αξιωματικούς, από την εποχή του Νάσερ) και θρησκευτικώς αντιπροσωπευτική: παρά την άγρια καταστολή επί 30 έτη, ο συντηρητισμός κι ο ισλαμισμός είναι διάσπαρτες θρησκευτικές πεποιθήσεις των στελεχών.

Ο παράγοντας Μουσουλμανική Αδελφότητα

Η καταστελλόμενη Μουσουλμανική Αδελφότητα (εν πολλοίς ιδεολογικός προάγγελος της Νέας Τζιχάντ εδώ και δεκαετίες), που έχει και ισχυρότατο κοινωνικό προνοιακό ρόλο (όπως άλλωστε και η Χεζμπολάχ στον Λίβανο και η Αλ Κάιντα σε πολλές χώρες) θα "δικαιωθεί".

Μέχρι τούδε η Μουσουλμανική Αδελφότητα δεν πρωτοστατεί στις διαδηλώσεις, όμως η δυτική αντίληψη περί φιλελεύθερων δημοκρατών, που εξεγείρονται υπέρ ελεύθερων εκλογών και αντιπροσωπευτικού πολιτικού συστήματος, ενδεχομένως να αποδειχτεί όπως και στην περίπτωση του Αφγανιστάν και του Ιράκ ονειροφαντασίωση: η αδικία, η ανέχεια και η περιθωριοποίηση προφανώς ούτε αίρονται αλλά ούτε και ενδιαφέρονται για δυτικού τύπου κοινοβουλευτικά συστήματα.

Καθόλου τυχαία, το κοινωνικό μοντέλο απέδωσε συντριπτικά στην Τουρκία, με ισχυρές και διαδοχικές κυβερνήσεις ισλαμιστών κοινωνικού προσώπου, που αποκαθηλώνουν φανατικά κοσμικό, δυτικόφρον και διαπλεκόμενο στρατοκρατικό καθεστώς. Η διάκριση τυχόν τουρκικού δακτύλου, εκ μέρους του παντουρκιστή και πανισλαμιστή Νταβούτογλου πίσω από τις βορειοαφρικανικές εξεγέρσεις είναι δυσχερής σήμερα, αλλά οι ομοιότητες και οι συσχετίσεις δεν μπορούν να παραγνωριστούν.

Δεν είναι τυχαίο ότι πλήττονται καθεστώτα απολυταρχικά, αλλά φιλικά προς τη Δύση. Ο εξίσου βάναυσος Άσαντ της Συρίας, που διατηρεί εγκάρδιες σχέσεις με το Ιράν, τη Χεζμπολάχ και την ισλαμική Τουρκία σε βαθμό ανεπίτρεπτο για τη δυτική αντίληψη (ιδίως των ΗΠΑ και του Ισραήλ), ενώ αρνείται ελευθερίες που θεωρεί επικίνδυνες για τη χώρα και το καθεστώς του (αυτά τα δύο στην αντίληψή του συμπίπτουν), όπως πολυπολική δημοκρατία και ελεύθερα ΜΜΕ, δεν φαίνεται να απειλείται. Και ο ίδιος δεν αισθάνεται άμεσα απειλούμενος.

Η άνοδος της Χεζμπολάχ στην επίσημη πολιτική ζωή του Λιβάνου τον έχει αναβαθμίσει, ενώ η δυτική πολεμική τον καθιστά συμπαθή -ή έστω ανεκτό-στις αραβικές μάζες, κοσμικές και ισλαμικές, οπότε οι εξεγέρσεις μπορεί να τον ωθήσουν σε μέτριες μεταρρυθμίσεις, όχι όμως και να τον ταρακουνήσουν. Αντίθετα, η από 20ετίας φιλοαμερικανική Σαουδική Αραβία μπορεί να αναφλεγεί ανά πάσα στιγμή από την επί διετία ασταθή Υεμένη, που πάλι συνταράσσεται, ιδίως αν στην Αίγυπτο η εξέγερση συνεχιστεί (ή αναζωπυρωθεί) και επιτύχει καθεστωτική ανατροπή.

Αν το αιγυπτιακό καθεστώς πέσει και υπερισχύσει η Μουσουλμανική Αδελφότητα, ή αν μεταμορφωθεί -προκειμένου να επιβιώσει- με ισλαμική κατεύθυνση, τότε το Ιράν αποκτά ανταγωνιστή για την ισλαμική εκπροσώπηση κατά της Δύσης (παρά τη δογματική διαφορά Σουνιτών - Σιιτών) και το Ισραήλ υπαρξιακό εχθρό, ενώ η Αλ Κάιντα, που έχει κέντρα επιχειρήσεων στη δυτική Αφρική (Μαγκρέμπ και υποσαχάρειο) και στην Αραβική Χερσόνησο (στην Υεμένη), έναν ισχυρό δυνάμει σύμμαχο σε κομβική θέση και με σημαντικές ικανότητες.

Αν επικρατήσει το νυν καθεστώς (με ή χωρίς τον Μουμπάρακ) ή οι φιλελεύθεροι εκ των εξεγερμένων, που έχουν επικεφαλής τον αποδεκτό από τη Δύση πρώην επικεφαλής της ΙΑΤΑ (Διεθνής Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας) Ελ Μπαραντέι, η διεθνής κατάσταση ελάχιστα θα αλλάξει, και μάλιστα κατά τρόπο ευνοϊκό για τη Δύση, που φαίνεται να προωθεί με έργα τις εξαγγελίες για εξάπλωση των ελευθεριών.

* Η "Θεωρία του Μαύρου Κύκνου" αναφέρεται στην εμφάνιση απροσδόκητων και απρόβλεπτων γεγονότων- που είναι τόσο απίθανο να πραγματοποιηθούν όσο και το να υπάρξει "μαύρος κύκνος". 


**Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τον αρθρογράφο; Τι γνώμη έχετε;

To Εuro2day.gr ενθαρρύνει τον διάλογο και την έκφραση απόψεων από τους αναγνώστες. Σχολιάστε το άρθρο και πείτε την άποψή σας δημόσια για όσα συμβαίνουν και μας αφορούν όλους. Αν θεωρείτε το άρθρο σημαντικό, διαδώστε το με τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης.