Σχεδόν όλες οι εξαγγελίες των πολιτικών (ως έναν βαθμό και των στελεχών της αγοράς) για το νέο βιώσιμο οικονομικό μοντέλο που χρειάζεται η χώρα περιορίζονται στην ευχάριστη πλευρά του.
Στις νέες επιχειρήσεις που θα ανθήσουν, στις εξαγωγές που θα αυξηθούν, στις νέες θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν. Αποφεύγουν όμως να μιλήσουν για τα προβλήματα που θα προκαλέσει στην ελληνική κοινωνία, αλλά και στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, για τις οποίες όλοι, ιδίως οι πολιτικοί, κόπτονται.
Είτε μας αρέσει είτε όχι, το παλαιό μοντέλο ανάπτυξης ήταν στηριγμένο σχεδόν αποκλειστικά σε τρεις άξονες:
-Στις δημόσιες δαπάνες που στήριξαν την «κρατικοδίαιτη» επιχειρηματικότητα.
-Στην υπερβολική (για τα πραγματικά οικονομικά δεδομένα και το μέγεθος της χώρας) κατανάλωση, η οποία βεβαίως στηριζόταν στην άνοδο των εισοδημάτων, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα της χώρας, με αποτέλεσμα να ανθούν οι επιχειρήσεις, μικρές και μεγαλύτερες, που εκμεταλλεύονταν το φαινόμενο της επίπλαστης ευμάρειας.
-Στις «κλειστές αγορές», στον περιορισμένο ανταγωνισμό, αλλά και στην έλλειψη εκπαίδευσης του Έλληνα «πελάτη», που δεν είχε μάθει να συγκρίνει, να παζαρεύει όταν χρειάζεται και γενικώς να προστατεύει το συμφέρον του. Ρόλο βέβαια σε αυτό έπαιξε και η κακώς εννοούμενη νοοτροπία του «κιμπάρη», όπως και ο νεοπλουτισμός που συνόδευσε σε πολλές περιπτώσεις την απότομη αύξηση εισοδημάτων και περιουσιών.
Χθες βρέθηκα σε ένα εστιατόριο με εξωτικής προελεύσεως κουζίνα και λογικές τιμές για το είδος του (αισθητά μειωμένες σε σχέση με το παρελθόν) κι άκουσα τον «πόνο» του ιδιοκτήτη του. Οι τζίροι έχουν καταρρεύσει γιατί το βαλάντιο των περισσότερων πελατών έχει μειωθεί.
«Ο κόσμος δεν τρώει πια έξω, όπως έτρωγε», μου είπε. «Μια Κυριακή με τα παιδιά, ή άμα έχω μπουφέ, οπότε τρώνε όσο θέλουν, σε χαμηλότερη τιμή. Η πτώση είναι τεράστια σε σχέση με πριν από την κρίση. Εγώ που πλήρωνα μπροστά το νοίκι, τώρα χρωστάω, χρωστάω και στο ΙΚΑ, χρωστάω αρκετά και παλεύω να αντέξω, μήπως βελτιωθούν τα πράγματα».
Προφανώς δεν είναι ο μόνος. Πάρα πολλές μικρομεσαίες επιχειρήσεις βρίσκονται από καιρό στην κόψη του ξυραφιού. Για την ακρίβεια, πολλές από αυτές που δεν έχουν κλείσει λειτουργούν τρώγοντας από τα έτοιμα του ιδιοκτήτη τους, ή ανεβάζοντας τα χρέη τους, μήπως και αλλάξουν τα πράγματα προς το καλύτερο.
Θα αλλάξουν όμως;
Παρ' όσα λέγονται (πάλι κυρίως από τους πολιτικούς), η ύφεση που ζούμε ως τώρα δύσκολα θα αντικατασταθεί σύντομα από μια περίοδο σημαντικής αύξησης των εισοδημάτων, ακόμη κι αν υπάρξει «ανάπτυξη».
Το πρωτοφανές ύψος της ανεργίας, η μείωση που έχει ήδη συντελεστεί στους μισθούς, αλλά και οι περικοπές στις συντάξεις δείχνουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Η πίεση που προκαλεί η ανεργία στους μισθούς δεν πρόκειται να ανατραπεί. Αντιθέτως, ενδέχεται να αυξηθεί, καθώς καινούργιες φουρνιές νέων θα εισέρχονται στην αγορά εργασίας, με μειωμένες απαιτήσεις, αλλά υψηλή -συγκριτικά- κατάρτιση. Την ίδια ώρα, εργαζόμενοι που ξεκίνησαν από πολύ χαμηλή βάση θα αποκτούν εμπειρία, πιθανώς εκτοπίζοντας τους μεγαλύτερους σε ηλικία.
Αυτοί οι περιορισμοί στο εισόδημα θα συνεχίσουν να επιδρούν στην κατανάλωση, ενώ η απελευθέρωση κάποιων αγορών, η αύξηση του ανταγωνισμού, αλλά και ο αυξανόμενος ρόλος του internet -σε ορισμένους τομείς- στις καταναλωτικές αγορές θα εξακολουθήσουν να πιέζουν τα περιθώρια κέρδους.
Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, το κατάστημα της γειτονιάς ή του κέντρου ήταν η μόνη λύση για την αγορά προϊόντων. Τώρα, τα virtual καταστήματα ελληνικά και ξένα εξασφαλίζουν μεγάλο ποσοστό του τζίρου προσφέροντας χαμηλότερες τιμές, ακόμη και για προϊόντα του εξωτερικού, που έως πρότινος αγοράζονταν φθηνότερα μόνο με ταξίδια στη χώρα προελεύσεως.
Δυστυχώς όμως, τα virtual καταστήματα, ιδίως όταν εδρεύουν στο εξωτερικό, μικρή επίπτωση έχουν στην αγορά εργασίας, ή στη δεύτερη περίπτωση, στην ενίσχυση του εγχώριου εισοδήματος.
Αντίβαρο σε αυτήν τη διαδικασία θα είναι η έμφαση σε νέους τομείς, με όρους εξωστρέφειας, που ευαγγελίζεται το νέο πρότυπο ανάπτυξης. Αυτό είναι «κοινός τόπος» μεταξύ τεχνοκρατών, ακαδημαϊκών και πολιτικών. Μόνο που οι αλλαγές αυτές δεν γίνονται από τη μια μέρα στην άλλη, ούτε μέσα σε λίγα χρόνια.
Ιδίως σε μια χώρα που δείχνει σημαντική αντίσταση στις αλλαγές, είτε πρόκειται για το κράτος, είτε για τους εργοδότες, είτε -μερικές φορές ακόμη περισσότερο- και για τους εργαζόμενους.
Με εξαίρεση τον τουρισμό (που όμως κι αυτός θέλει μεγάλες επενδύσεις και ριζικές αλλαγές πλαισίου για να μην πιάσει σύντομα ταβάνι), οι άλλοι τομείς στους οποίους λέμε ότι θα στηριχτούμε χρειάζονται πολύ κόπο κι αρκετό χρόνο για να αποδώσουν.
Το φρακάρισμα των ελληνικών εξαγωγών, μετά από απότομη άνοδο 2-3 ετών, δείχνει ότι η προσπάθεια δεν θα είναι εύκολη. Κάθε άλλο.
Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι υπάρχουν εναλλακτικές. Πόσοι από εμάς δεν αναρωτήθηκαν πριν από την κρίση για τη ραγδαία άνοδο στις τιμές των αγαθών, των υπηρεσιών και των ακινήτων; Πόσοι από εμάς δεν απορούσαν με το γεγονός ότι σε κάθε γειτονιά, στους περισσότερους δρόμους, τα μαγαζιά με τα ρούχα, τα ταβερνάκια, τα μπαρ ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια;
Η περίοδος αυτή, που συντηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό με κρατικές δαπάνες, ευρωπαϊκές ενισχύσεις και… δανεικά (κυρίως του κράτους), έφτασε πριν από χρόνια στο τέλος της.
Αυτό που έχει σημασία σήμερα είναι να το παραδεχτούμε. Να συνειδητοποιήσουμε τις αλλαγές και να προσαρμοστούμε δραστήρια σε αυτές.
Όχι να περιμένουμε θαύματα ή επιστροφή στο παρελθόν.