Η ψυχολογία της ταπείνωσης υπονομεύει τη λύση

Αν θέλουν μία αποτελεσματική στρατηγική κατά της κρίσης, οι ηγέτες της ευρωζώνης πρέπει να σκεφτούν περισσότερο το θέμα της ψυχολογίας. Πώς αντιδρούν τα επιμέρους κράτη στην "ταπείνωση". Η περίπτωση της Ελλάδας.

Δημοσιεύθηκε: 19 Οκτωβρίου 2012 - 12:56

Gillian Tett

Η ψυχολογία της ταπείνωσης υπονομεύει τη λύση

Το παιχνίδι της αναμονής εντείνεται στην Ισπανία. Το θέμα δεν είναι μόνο το μέγεθος των κόκκινων δανείων στις ισπανικές τράπεζες. Η βασική αβεβαιότητα για τους επενδυτές είναι ο τρόπος σκέψης της κυβέρνησης του Mariano Rajoy. Θα υποκύψει η Μαδρίτη στις εξωτερικές πιέσεις ή θα ζητήσει στήριξη; Ή μήπως θα είναι πολύ ισχυρές οι εγχώριες αντιδράσεις; Με άλλα λόγια, ποιο επίπεδο ταπείνωσης θα αντέξει η ισπανική κυβέρνηση και ο λαός της χώρας;

Για τον Dennis Smith, τον διακεκριμένο Βρετανό ιστορικό κοινωνιολόγο, το ερώτημα είναι σημαντικό για όλα τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης. Όπως εξήγησε σε πρόσφατο συνέδριο κοινωνιολογίας, ένας τρόπος να κατανοήσουν αξιωματούχοι και οι επενδυτές την πορεία της ευρωζώνης είναι να εξετάσουν πώς λειτουργεί ο παράγοντας της "ταπείνωσης" σε ψυχολογικό και πολιτισμικό επίπεδο.

Σε κάθε περίπτωση, υποστηρίζει ο D. Smith, ένας καθοριστικός παράγοντας στη μεταπολεμική ευρωπαϊκή εμπειρία είναι πως η Ευρωπαϊκή Ένωση "ανέκαθεν παρουσιάστηκε ως καθεστώς κατά της ταπείνωσης". Δημιουργήθηκε για να κλείσει τις πληγές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και κατά συνέπεια "εκτίμησε πολύ την ελευθερία και την ισότητα, όπως επίσης και το πνεύμα της αδελφοσύνης".

Με την έκρηξη της χρηματοοικονομικής κρίσης, όμως, "η ταπείνωση επέστρεψε στην Ευρώπη σε μεγάλο βαθμό".

Στο εσωτερικό των κρατών-μελών, οι ομάδες του αδύναμου πληθυσμού έχουν πληγεί σημαντικά και στο εσωτερικό της ευρωζώνης οι πιο αδύναμες χώρες ταπεινώνονται με τρόπο που θα αποτελούσε ταμπού κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Πέρα από αυτήν την ανατροπή, ακόμη πιο εντυπωσιακός είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν χώρες όπως η Ελλάδα και η Ιρλανδία σε αυτόν τον εξευτελισμό.

Αρχικά, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ψυχολόγοι πιστεύουν πως η διαδικασία ταπείνωσης επιφέρει συγκεκριμένες αντιδράσεις στους ανθρώπους. Σε αντίθεση με το αίσθημα της ντροπής, η ταπείνωση δεν είναι ένα φαινόμενο που προέρχεται από εσωτερικούς παράγοντες. Δεν είναι, δηλαδή, το συναίσθημα που νιώθει κανείς όταν καταπατά ηθικούς κανόνες. Αντιθέτως, η ταπείνωση επιβάλλεται από άλλους.

Υπάρχουν τρία στάδια σε αυτήν: Πρώτο είναι η απώλεια της αυτονομίας ή του ελέγχου. Ακολουθεί ο υποβιβασμός της θέσης του ατόμου. Τελευταίο είναι ο μερικός ή ο ολικός αποκλεισμός του από την ομάδα. Αυτή η διαδικασία των τριών σταδίων συνήθως πυροδοτεί βραχυπρόθεσμους μηχανισμούς αντίδρασης, όπως φυγή, εξέγερση ή αποστασιοποίηση.

Υπάρχουν, όμως, και οι μακροπρόθεσμες αντιδράσεις, κυρίως η αποδοχή -μέσω της φυγής ή της συμφιλίωσης, για να χρησιμοποιήσουμε την επίσημη ορολογία- ή η πρόκληση μέσω της εκδίκησης και της αντίστασης. Πιο σύνηθες ακόμη είναι τα άτομα να αντιδράσουν με ένα μίγμα των παραπάνω.

Αυτή η ψυχολογική ορολογία μπορεί να ακούγεται εκνευριστικά αφηρημένη. Όπως, όμως, οι επενδυτές μπορούν να κατανοήσουν ορισμένες φορές την αγορά εξετάζοντας τα στάδια της ανθρώπινης θλίψης (άρνηση, οργή, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή), έτσι και η διερεύνηση του παράγοντα της ταπείνωσης μπορεί να έχει αποκαλυπτικά στοιχεία για την ευρωζώνη.

Οι χώρες της περιφέρειας έχουν βιώσει την απώλεια ελέγχου, τον υποβιβασμό της θέσης τους και τον αποκλεισμό τους από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων (αν και όχι ακόμη από το ευρώ). Τα στάδια της ταπείνωσης είναι εμφανή στη στρατηγική με την οποία γίνεται η διαχείριση της κρίσης στην ευρωζώνη σήμερα.

Αδιαμφισβήτητα, τα εθνικά στερεότυπα είναι αμφιλεγόμενα και επικίνδυνα. Ο D. Smith, όμως, πιστεύει ότι η Ιρλανδία έχει ευρύτερους πολιτισμικούς μηχανισμούς για να αντιμετωπίσει την ταπείνωση, δεδομένου ότι έχει ζήσει εδώ και δεκαετίες υπό βρετανική κυριαρχία. Με την πιστωτική φούσκα, αυτή η συνήθεια στην αδικία ξεπεράστηκε. Ήταν, όμως, κάτι πολύ προσωρινό, που δεν άφησε τους Ιρλανδούς να ξεχάσουν τις συνήθειές τους. Κατά συνέπεια, στην τελευταία ταπείνωση αντέδρασαν με φυγή (π.χ. μετανάστευση), με ρεαλιστικό συμβιβασμό (π.χ. μεταρρυθμίσεις) και με προκλητική συμμόρφωση (με δόση χιούμορ).

"Με την τακτική αυτή επιδεικνύεται η δήθεν υποτιμητική ταυτότητα πανηγυρικά με πανό, διασκεδάζοντας ή περιφρονώντας την, επιδεικνύοντας ότι το να φέρει κανείς αυτήν την ταμπέλα είναι υποφερτό", δηλώνει ο D. Smith. Για παράδειγμα, αναφέρει, οι Ιρλανδοί οπαδοί στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου τον Ιούνιο του 2012 σήκωσαν πανό που έγραφε: "H Angela Merkel νομίζει ότι είμαστε στη δουλειά".

Η Ελλάδα, όμως, ιστορικά χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο εθνικής υπερηφάνειας. "Τα τελευταία 25 χρόνια ευημερίας, πολλοί Έλληνες πολίτες στηρίχθηκαν στην επέκταση του δημόσιου τομέα…, έθαψαν το οδυνηρό παρελθόν στη λήθη και συνήθισαν στο πιο άνετο παρόν (που τώρα αποτελεί παρελθόν)", υποστηρίζει ο D. Smith.

Κατά συνέπεια, η τρέχουσα ταπείνωση και η συρρίκνωση του δημόσιου τομέα, αποτέλεσε μεγάλο σοκ. Αντί για ρεαλιστικό συμβιβασμό, "η επικρατέστερη αντίδραση είναι η επιθυμία για εκδίκηση, πολύ περισσότερο από ό,τι στην Ιρλανδία", αναφέρει, σημειώνοντας ότι στην Ελλάδα "οι πολιτικοί δέχονται επιθέσεις στους δρόμους, δημόσια κτίρια τυλίγονται στις φλόγες, ενώ οι Γερμανοί πολιτικοί χαρακτηρίζονται Ναζί και αναζωπυρώνεται τόσο η άκρα αριστερά όσο και η άκρα δεξιά".

Η έρευνα του D. Smith δεν αποπειράθηκε να εξετάσει την κατάσταση και στην Ισπανία. Υποπτεύομαι, όμως, ότι βρίσκεται πιο κοντά σε όσα ισχύουν στην Ελλάδα και όχι στην Ιρλανδία. Η Ισπανία δεν έχει μεγάλη εμπειρία διαχείρισης της ταπείνωσης.

Είτε συμφωνούν οι Ισπανοί με αυτήν την εκτίμηση είτε όχι, το θέμα-κλειδί είναι το εξής: Εάν η Angela Merkel ή άλλοι ισχυροί ηγέτες της ευρωζώνης θέλουν να σχηματίσουν μία λειτουργική λύση στην κρίση, πρέπει να σκεφτούν περισσότερο για τον παράγοντα της ταπείνωσης. Σε αντίθετη περίπτωση, η εθνική ψυχολογία μπορεί να γίνει παθολογική.

© The Financial Times Limited 2012. All rights reserved.
FT and Financial Times are trademarks of the Financial Times Ltd.
Not to be redistributed, copied or modified in any way.
Euro2day.gr is solely responsible for providing this translation and the Financial Times Limited does not accept any liability for the accuracy or quality of the translation